वैज्ञानिक पारिभाषिक संज्ञा

सी पुष्पसूत्रात पुष्पमुकुटाबद्दल वापरलेले आद्याक्षर floral formula, corolla

नागफणा कुल, कॅक्टेसी नागफणा व काही निवडुंगाच्या जाती ह्या फुलझाडांचे (द्विदलिकित) कुल. बेंथॅम आणि हूकर यांनी याचा अंतर्भाव फायकॉइडेलीझ या नावाच्या गणात व एंग्लर आणि प्रँटल यांनी नागफणा गणात (ऑपन्शिएलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्षणे - बहुतेक सर्व काटेरी, पर्णहीन व मांसल लहानमोठ्या मरुवनस्पती, अर्धचक्रीय, अग्रपश्च किंवा अरसमात्र, द्विलिंगी फुलात संवर्त व पुष्पमुकुट यातील दले अनेक, सर्पिल व संक्रमक तसेच केसरदले व किंजदले अनेक, किंजपुट अधःस्थ, एकपुटक व त्यात अनेक तटवर्ती बीजकाधानी, मृदुफळ, सर्वत्र काट्यांचे झुबके, बागेला कुंपणाकरिता व काही जाती शोभेकरिता लावतात.

शीघपाती लवकर गळून पडणारी (पाने, पुष्पदले इ.) उदा. वड, पिंपळ यांची उपपर्णे, संदले (अफू), प्रदले (पिवळा धोत्रा), पाने (शेंज) इ.

नीलाभ, आकाशी फिकट निळे, किंचित निळे, निळसर

संकेश्वर (शंकेश्वर) कुल, सीसॅल्पिनिएसी संकेश्वर, सागरगोटा, दिवी-दिवी, पतंग, टाकळा, तरवड, चिंच, बाहवा, कांचन, लाल अशोक इत्यादी कमीजास्त परिचित व द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश इतर दोन (शिरीष कुल व पलाश कुल) कुलांसह शिंबी गणात (लेग्युमिनोजी) केला जा

झुबकेदार, पुंजकल्प झुबक्याप्रमाणे जमिनीतून वर वाढलेले, उदा. काही गवते, नागदवणा, गवती चहा, कुमूर (Pancratium triflorum Roxb).

कॅफीन कॉफी पूड ज्या वनस्पतीच्या (Coffea arabica L.) फळापासून बनवितात त्या फळातील विशिष्ट क्षाराभ द्रव्य

नवजीव (नूतनजीव) महाकल्प, केनोझोइक ईरा सुमारे ६.५ कोटी ते ११ हजार वर्षांपूर्वीचा भूशास्त्रीय कालखंड

रिक्ताक्ष, नलिकाक्ष नळीसारखे पोकळ खोड असलेले उदा. नावळी, कळक बोरु

शुडिका फुलातील परिदलांच्या कोणत्याही भागापासून खाली वाढलेले नळीसारखे (व मधाने भरलेले) किंवा सोंडेप्रमाणे उपांग उदा. तेरडा, काही आमरे (ऑर्किड)

शुंडिकायुक्त शुंडिका असलेले, उदा. आमर (Haebenaria longicalcarata Rich)

उभयपरिदली परिदलांची दोन्ही (संवर्त व पुष्पमुकुट) मंडले असलेला एकदलिकित वनस्पतींचा गट

चूर्णीभवन खटमय (चूर्णीय) होणे, कोशिकावरणात, कोशिका द्रव्यात किंवा केसात चूर्णीय (खट) द्रव्याचा अंदर्भाव होणे. उदा. वडाच्या पानाच्या अपित्वचेतील काही कोशिका, कारा या शैवलाच्या कोशिका cystolith

खटद्वेष्टी, खटत्यागी चुनखडीच्या जमिनीत न वाढणारी (वनस्पती) calciphobous.

खटप्रिय चुनखडीच्या जमिनीवर विशेषत्वाने वाढणाऱ्या (वनस्पती)

खटद्वेष्टी, खटद्वषी चुनखडीची जमीन न मानवणाऱ्या (वनस्पती)

वृद्धिप्रेरक द्रव्य, कॅलीन वाढीला उत्तेजन देणारा पदार्थ, मूलोत्तेजक (rhizocaline) हा मुळांच्या वाढीस चालना देणारा, क्षोडोत्तेजक (caulocaline) हा खोडाच्या वाढीस चालना देणारा.

किण जाडसर चट्टा, किणकामुळे बनलेली खपली callus.

किणमय, कॅलोज एक कार्बाएहायड्रेट - १ दाहक क्षारात विद्राव्य

किणक १ परिकाष्ठाच्या छिद्रयुक्त नलिकेतील आडव्या पडद्यावर (चाळणीवर) हिवाळ्यात बसणारा कॅलोज पदार्थाचा थर २ जखमेभोवती असलेल्या निकोप व जिवंत कोसिकांपासून जखमेवर बसणारा रसाळ नरम कोशिकांचा थर (किणोतक callus tissue) यापासून पुढे त्वक्षाकोशिका तयार होउन जखमेचे

चषक पेला या अर्थी ग्रीक उपसर्ग

प्रदलीभवन संदलाचे पाकळ््यात रुपांतर होण्याची अनित्य घटना.

संवर्ती उपवर्ग, क२लिसिफेरी हचिन्सन यांनी संमत केलेला व संवर्ताची उपस्थिती निश्चितपणे असलेला एकदलिकित वनस्पतींतील (वर्गातील) एक गट, यामध्ये मूलक्षोड असतेच. calyx.

संवर्तपुष्पी (श्रेणी) Thalamiflorae

संवर्तपुष्पा पाकळ्या व केसरदले यांना चिकटून असलेला संवर्त धारण करणारी (वनस्पती)

संवर्ताभ श्रेणी, कॅलिसिनी बेंथॅम व हूकर यांच्यामते संवर्तासारखी व पातळ परिदले असलेल्या फुलांच्या एकदलिकित वनस्पतींचा गट Monocotyledons.

संवर्तीय, संवर्ती संवर्ताशी संबंधित अथवा संवर्ताचे

संवर्ताभ संवर्तासारखे

संवर्ताभ संवर्तासारखे

अपिसंवर्तयुक्त संवर्तासारखा भाग, संवर्ताखाली असलेले (फूल).

१ अपिसंवर्त २ चषिका १ संदलाखाली असलेल्या पानासारख्या उपांगांचे (छदांचे) वर्तुळ उदा. जास्वंद २ बीजुककोशांच्या तळाशी असलेला लहान पेल्यासारखा अवयव उदा. श्लेष्मकवक. calyculus

पिधानी, झाकणी १ शेवाळी वनस्पतींमधील अंदुककलशाचा वरचा अर्धा भाग, ह्यामुळे बीजुकाशयाचे संरक्षण होते. २ मुळाच्या टोकावरील टोपीसारखा भाग ३ फुलाचे अथवा फळाचे टोपणासारखे आवरण उदा. निलगिरी, लवंग

मूलत्राणकर, पिधानीजनक मुळाच्या टोकावरील टोपीच्या आकाराचे वेष्टन जसजसे जीर्ण होईल तसतसे आतून नवीन बनविणारे ऊतक

संदलमंडल, संवर्त फुलातील अवयवांच्या मंडलांपैकी सर्वात बाहेरचे, बहुधा हिरवे व संरक्षक मंडल, यातील प्रत्येक भागाल संदल म्हणतात. यालाच पुष्पकोश असेही म्हटल्याचे आढळते. c. tooth संवर्तदंत सूक्ष्म दातासारखे संदल c. tube संवर्तनलिका जुळलेल्या संदलामुळे बनलेली

दीर्घकोशिका परिकाष्ठातील लांबट व पातळ भिंतीची टोकदार कोशिका

ऊतककर खोड, फांद्या व मुळे यातील वाहक घटकांच्या सान्निध्यात असून सतत नवीन वाहक घटक बनविणारा कोशिकांचा समूह, तसेच इतरत्रही इतर प्रकारच्या कोशिका बनविण्यास (उदा. त्वक्षा cork) असा कोशिकासमूह आढळतो c. cell (meristematic cell) विभाजी कोशिका, वर्धिष्णु पेशी

हैमन्त युग, कँबियन कल्प (युग) सुमारे ६० ते ५० कोटी वर्षापूर्वीचा भूशास्त्रीय प्राचीन कालखंड, यालाच त्रिखंड युग असेही म्हणतात. कारण यातील खडकात त्रिखंड प्राण्यंआचे (trilobites) जीवाश्म सापडतात. c.pre- हैमन्तपूर्व, कँबियनपूर्व कल्प (युग) कँबियन

घंटापुष्प कुल, कँपॅन्युलेसी बेंथॅम व हूकर यांनी कँपेनेलीझ आणि एंग्लर व प्रँटल यांनी कँपॅन्युलेटी गणात या कुलाचा समावेश केला आहे. बेसी व हचिन्सन यांनी ऍस्टरेलीझ गणात हे कुल घातले आहे. या कुलाची प्रमुख लक्षणे दुधी चिकाच्या औषधी व झुडुपे, एकाआड एक साधी पाने, घंटाकृती, द्विलिंगी, अरसमात्र, युक्तप्रदल फुले, केसरदलांचे परागकोश जुळलेले, पाच किंवा तीन कप्यांचा अधःस्थ किंजपुट, बीजके अनेक, मृदुफळात किंवा बोंडात सपुष्क बिया.

घंटापुष्प गण, कँपेन्युलेसी या गणात सहा कुले असून फक्त घंटापुष्प कुल व सूर्यफूल कुल यांचा अंतर्भाव एंग्लरच्या पद्धतीत आहे. या गणातील वनस्पती क्वचित काष्ठयुक्त पण बव्हंशी औषधीय, पंचभागी फुलात केसरदलांचे एकच मंडल व परागकोश बहुधा जुळलेले, किंजपुट अधःस्थ किंवा

घंटाकृति तळाशी फुगीर व वर पसरट असा घंटेसारखा (संवर्त किंवा पुष्पमुकुट) उदा. भोपळा, कारंजवृक्ष (spathodea companulata Beauv)

क्षेत्रवासी शेतात आढळणारे, उदा. एक भूछत्र (Mushroom, Agaricus campestris L.) campestris

कर्पूर (कापूर) काही वनस्पतींतून काढलेला पण बाष्परुपाने उडून जाणारा घन पदार्थ Dryobalanops camphora Colebr, Cinnamomum camphora (L.) T.Nees Eburn.

वक्रमुख, वक्र बीजबंधाशी काटकोनात वाढताना टोकास वाकडे झालेले व बीजरंध, नाभि, बीजकतल जवळजवळ असलेले बीजक, उदा. कर्दळ

कॅनडा बाल्सम एका वनस्पतीपासून (Abies balsamea) काढलेले विशिष्ट पारदर्शक चिकट द्रव्य. सूक्ष्मदर्शकाखाली निरीक्षण करण्याकरिता एखादा नमुना एका काचपट्टीवर दुसऱ्या पातळ काचेखाली चिकटवून कायमपणे ठेवण्याकरिता हे चिकट द्रव्य उपयोगात आणतात.

खोबण, सीता, नाली लहान, उथळ चीर (फट), नळीसारखी पोकळी किंवा पोकळ मार्ग

मार्ग कोशिका, नाली कोशिका अंदुककलशाच्या नळीसारख्या भागातील कोशिका

ससीता, नालीयुक्त लांबट पन्हळ (खोबण) असलेले (उपांग), उदा. काही देठ (नारळ, केळ, कर्दळ).

ससीता, नालीयुक्त लांबट पन्हळ (खोबण) असलेले (उपांग), उदा. काही देठ (नारळ, केळ, कर्दळ).

शुभ्र पांढरे व चकचकीत, Cystopus (Albugo) candidus हे एका रोगकारक कवकाचे शास्त्रीय नाव पोकळ्यासारख्या आश्रय वनस्पतीवर पडणाऱ्या पांढऱ्या ठिपक्यामुळे पडले आहे.

भुरकट करडी लव असलेले किंवा भुरे होत असलेले उदा. कोहळा.

खैरा, व्रण, कँकर सूक्ष्मजंतू किंवा कवक यामुळे मध्यत्वचेत निर्माण होणारा मर्यादित ऊतकनाश (कोशिकासमूहाचा क्षय) किंवा तो रोग necrosis.

गंजा (गांजा) कुल, कॅनाबिनेसी गांजा, चरस, भांग ज्या वनस्पतीपासून काढतात (Cannabis sativa L.) तिचा व हॉप या द्विदलिकित वनस्पतीचा अंतर्भाव केलेले कुल, या द्विदलिकित वनस्पतीचा अंतर्भाव केलेले कुल, या द्विदलिकित कुलाचा समावेश आता हचिन्सन् यांनी वावल गणात (आर्टिकेलीझ) केला आहे. या कुलाची सामान्य लक्षणे - पहा Urticaceae, Urticales

कर्दळ कुल, कॅनेसी केवळ कर्दळीच्या वंशाचा (कॅना) अंतर्भाव करणारे एकदलिकित फुलझाडांचे लहान कुल, याचा समावेश बदली गणात (सिटॅमिनी) केला जातो परंतु हचिन्सन यांनी झिंजिबरेलीझ अथवा शुण्ठी गणात घातले आहे. प्रमुख लक्षणे- मूलक्षोडयुक्त औषधी, पाने साधी, मोठी, सच्छद

छत्र, छत काष्ठयुक्त, लहान किंवा मोठ्या वृक्षांच्या जमिनीवरच्या पण उंच भागावर पाने व शाखा यांनी बनलेला छतासारखा पसरट भाग.

भुरकट करडे पांढरे या अर्थी लॅटिन संज्ञा.

कूटशूक, काऊट छूक काही वनस्पतींच्या दुधी चिकातील रबरासारखा पदार्थ, (उदा. Hevea, Kickxkia elastica) हेविया, किक्सिया

१ छत्र २ पिधानी ३ टोपी १ भूछत्र नावाच्या कवकाचा छत्रीसारखा वरचा भाग (pileus) २ पहा calyptra पिधानी ३ ईडोगोनियम या हरित शैवलाच्या तंतूमध्ये कोशिकांवरचा टोपीसारखा भाग, अनेक टोप्या वलयाकार दिसतात.

टोपण कोशिका नेचाच्या रेतुकाशयाच्या टोकावरील झाकणीसारखी कोशिका, ती सुटून निघाल्यावर रेतुके (पुं कोशिका) बाहेर पडतात.

केशीय, केशाभ केसासारखी सूक्ष्म जाडी (किंवा व्यास) व पोकळी असलेली (नलिका, मार्ग). c. soil water केशीय मृज्जल जमिनीतील सूक्ष्म कणांच्या पोकळ्यांमधील पाणी, हे वनस्पतींच्या मुळांना किंवा तत्सम अवयवांना उपलब्ध असते.

केशीय, केशाभ केसासारखी सूक्ष्म जाडी (किंवा व्यास) व पोकळी असलेली (नलिका, मार्ग). c. soil water केशीय मृज्जल जमिनीतील सूक्ष्म कणांच्या पोकळ्यांमधील पाणी, हे वनस्पतींच्या मुळांना किंवा तत्सम अवयवांना उपलब्ध असते.

१ सूत्रपुंजक २ वंध्यतंतुसमूह ३ तंतूकपाश १ अनेक सूक्ष्म धाग्यांचा पुंजका. २ काही कवकांच्या वांझ तंतूचा पुंजका. ३ काही श्लेष्मकवकांच्या अलिंग प्रजोत्पादक अवयवांतील जीवद्रव्याच्या सूक्ष्म धाग्यांचा संच

सशीर्ष, शीर्षाभ १ टाचणीसारखे डोके असलेले, उदा. किंजल्क, केस २ गुच्छासारखी (स्तबकासारखी) मांडणी असलेली उदा. सूर्यफुलाची पुष्पके असलेल्या फुलोऱ्याप्रमाणे (Malachra capitata L.)

स्तबकाभ, शीर्षाभ अनेक लहान फुलांच्या गर्द गुच्छासारखी लक्षणे असलेली (संरचना, उदा. फुलोरा) capitulum

स्तबक अनेक बिनदेठाची लहान फुले एकत्र असलेला अकुंठित फुलोरा उदा. झेंडू, शेवंती, सूर्यफूल

वरुण कुल, कॅपॅरिडेसी (कॅपॅरेसी) वरुण (घायवर्णा) नेपती (करीर), तरटी, वाघाटी, काबरा, गोविंदफळ ह्या द्विदलिकित वनस्पतींच्या वंशाचे शास्त्रीय नाव (कॅपॅरिस) या कुलाला देण्यात वापरले असून याचा अंतर्भाव पॅपॅव्हरेलीझ अथवा अहिफेन गणात बेसींनी व वरुण गणात (कॅपॉरिडे

उदुंबरण काही लागवडीतील अंजिराच्या प्रकारात कृत्रिम परागणाची (पराग घालण्याची) प्रक्रिया, त्यानंतर अंजिराचे फळ बनते.

१ बोंड २ आशय १ शुष्क, तडकणारे, अनेकबीजी आणि ऊर्ध्वस्थ, युक्तकिंज, अनेक कप्यांच्या किंजपुटापासून बनलेले फळ उदा. भेंडी, कापूस, धोत्रा, अफू, ज्योत (जूट Corchorus capsularis L.) २ शेवाळी वनस्पतींतील बीजुके बनविणारा पिशवीसारखा अवयव (आशय), लहान पिशवीसारखा अवयव

कार्बाएहायड्रेट कार्बन, हायड्रोजन व ऑक्सिजन यांच्या रासायनिक संयोगाने बनलेला व विशिष्ट रासायनिक संघटना असलेला पदार्थ, हायड्रोजन व ऑक्सिजन यांचे प्रमाण २१ असते. सामान्य भाषेत तौकीर (तवकीर), ग्लायकोनेज, सेल्युलोज (तूलीर), पीठ, साखर इ. पदार्थ.

कार्बन सात्मीकरण (पानातील जिवंत व हरिदद्रव्ययुक्त कोशिकांमध्ये कार्बन डायॉक्साइड वायू, प्राणी व सूर्यप्रकाश यांच्या साहाय्याने कार्बाएहायड्रेट बनविण्याची नैसर्गिक रासायनिक प्रक्रिया, यांमध्ये हा कार्बनयुक्त पदार्थ वनस्पतींच्या शरीरात समाविष्ट होतो व पुढे

मुद्रिका ऊर्ध्वस्थ व संयुक्त किंजपुटापासून बनलेले, शुष्क, न फुटणारे, एकबीजी फलांश अलग करणारे फळ, उदा. चक्रभेंडी, पेटारी, मुद्रा, गुलखेरा इ. mericarp, schizocarp. carcerulus

पपई कुल, कॅरिकेसी जुन्या वर्गीकरणाच्या पद्धतीत या द्विदलिकित कुलाचा अंतर्भाव पॅसिफ्लोरेलीझमध्ये (कृष्णकमळ गणात) केला जात असे, किंवा कृष्णकमळ कुलात पपईचा समावेश असे, हल्ली कॅरिकसी कुलात पपईचा समावेश करतात, दुधी चीक, युक्तप्रदल, एकलिंगी, नियमित पंचभागी फुले

नौकातल, प्रदलांजली, कणा (आढे) १ वाटाणा, गोकर्ण, अगस्त्य यांच्या फुलातील पतंगरुप पुष्पमुकुटाच्या पाकळ्यांच्या मांडणीत सर्वात आत असलेल्या (पुरश्च) दोन पाकळ्यांनी बनलेला नावेसारखा (ओंजळीसारखा) भाग २ गवताच्या फुलातील तुषासंबंधी, काही तुषे नावेसारखी असून त्यां

नौकातलीय फुलातील नावेसारखा व आनुषंगिक अवयव असलेला भाग keeled

कटक नाली खोडावरील धारेसमोर किंवा शिरेसमोर पण प्रकाष्ठाच्या आतील बाजूस असलेला नळीसारखा मार्ग, उदा. एक्किसीटम

कटकयुक्त उठावदार, उभी व जाड मध्यशीर किंवा मध्ये कटकयुक्त रेषा असलेला (भाग), उदा. संदल, तुष, छद इ.

मांसाहारी कीटकांना आकर्षून व मारुन त्यांच्यावर उपजीविका करणाऱ्या (वनस्पती), उदा. घटपर्णी, कलशपर्णी (Pitcher plant), मच्छीमारी (Fly-trap), गेळ्याची वनस्पती (Bladderwort) इ.

मांसल, मगजयुक्त carnosus, fleshy

पर्णपीतक, कॅराटीन (C४o H ५ ६ ) बहुतेक वनस्पतींच्या निरनिराळ्या भागात (प्राकणूत) आढळणारे तसेच हरितद्रव्यात मिसळून असणारे नारिंगी किंवा लाल द्रव्य, उदा. गाजराच्या मुळांना त्यामुळे शेंदरी रंग प्राप्त होतो. कित्येक वनस्पतींच्या पानावर ह्या रंगाचे ठिपके असतात.

किंजदल, स्त्रीकेसर फुलातील भिन्न अवयवांपैकी सर्वात आतील (केंद्रवर्ती) व स्त्री गंतुके निर्माण करणारे पुष्पदजल, तळाशी किंजपुट, मध्ये किंजल व टोकास किंजल्क असे याचे तीन क्रमवार भाग असून किंजपुटात बीजके असतात. megasporophyll, pistil

किंजदलयुक्त

फलधर किंजदलांमधून वाढलेला फुलातील अक्षाचा (पुष्पस्थलीचा भाग, काही फुलांत पुढे फळांचे भाग (फलांश) याला चिकटून राहतात, उदा. जिरेनियम, जिरे, धणे, गाजराची फळे इ.

कूर्चाभ, कूर्चायुक्त कठीण व चिवट परंतु ठिसूळ नसलेले (आच्छादन)

नाभिजात बीजरंधाजवळ (उदा. एरंड) किंवा नाभीजवळ (उदा. पॅन्सी) बीजावर वाढलेला फोडासारखा भाग aril. (strophiole)

पाटलपुष्प कुल, अरुणपुष्प कुल, कॅरिओफायलेसी डायांथस (पिंक, अरुणपुष्प), सायलीन, स्टेलॅरिया इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा अंतर्भाव बेसींनी पाटलपुष्प गणात (कॅरिओफायलेलीझ) आणि हचिन्सन यांनी त्याच गणात पण फार संकुचित अर्थाने केला आहे. ऍल्सिनॉइडी व सायलिनॉइडी ही या कुलातील उपकुले आहेत. प्रमुख लक्षणे - खोडावरची पेरी फुगीर, साधी पाने समोरासमोर, कुंठित फुलोरा, सुट्या नखरी पाकळ्यांची व अवकिंज, पंचभागी, द्विलिंगी नियमित फुले, केसरदले पाकळ्यांच्या दुप्पट, २-५ जुळलेली किंजदले, एक कप्याच्या किंजपुटात मध्यवर्ती सुटा बीजकविन्यास आणि बोंड (फळ).

लवंगरुप पसरट पाती व लांबट वृंतक (देठ) असलेल्या (नखरी) सर्व सुट्या पाकळ्यांचा पुष्पमुकुट, सामान्यपणे लवंगेसारखा ( Eygenia caryophyllata Thunl). दिसणारा, उदा. डायांथस (पिंक)

सस्यफल, धान ऊर्ध्वस्थ किंजपुटापासून बनलेले, शुष्क, एकबीजी, फलावरण व बीजावरण चिकटून असलेले कृत्स्नफल उदा. भात, मका,गहू, जोंधळा achenial

दधीन, दुग्धप्रथिन, केसीन दुधात व दह्यात असणारे एक प्रथिन protein

अरीय बिंदू, कॅस्परी बिंदू (पट्टा) अंतस्त्वचेच्या कोशिकांच्या अरीय भिंतीवरील भिंगाच्या आकाराचा ठिपका, कॅस्परी नावाच्या शास्त्रज्ञाच्या नावे असलेली ही सबूरीन (बूचासारख्या) द्रव्याची पट्टी अरीय कोशिकावरणाभोवती असते. endodermis, radial dot

१ प्रतिमा, छाप, ठसा २ गळणे १ प्राचीन वनस्पती अथवा प्राणी यांच्या शरीरावरील विशिष्ट खाणाखुणांचे दर्शन घडविणारे पूर्वकालीन दगड (प्रशेष- उत्खात) २ शरीरावयव निसर्गतः गळून पडणे, उदा. पाने, फुले, फळे इ. fossil

नैमित्तिक काही विशिष्ट निमित्ताने बाहेरुन आलेली परंतु स्थायिक न झालेली (वनस्पती, तण) alien

खडशेर कुल, कॅजुरिनेसी खडशेरणीचा अंतर्भाव करणारे द्विदलिकित लहान कुल, पूर्वी याचा अंतर्भाव ऍमेंटिफेरीमध्ये (नतकणिश गणात) करीत. कारण त्यातील वनस्पती प्रारंभिक मानल्या असाव्या. हल्ली या गणातील वनस्पती मुक्तप्रदल वनस्पतीपासून ऱ्हास पावल्या आसून प्रारंभिक नाहीत असे मानतात. प्रमुख लक्षणे - मरुवनस्पती, शाखा हिरव्या व खोबणीदार, पाने खवल्यासारखी, मंडलित, फुलोरे एकलिंगी, पुंपुष्पे कणिशावर, स्त्री पुष्पे गुच्छावर, पुं पुष्पे सच्छद व सच्छद्रक, एक किंवा दोन परिदले, एक केसरदल व द्विखंडी परागकोश, स्त्री पुष्पे सच्छद व सच्छदक, परिदलहीन, एक कप्याचा व द्विकिंजदलांचा ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, बीजके दोन व तटलग्न, फळ पक्षधारी, कपाली व एकबीजी, सर्व फुलोऱ्याचे एक शंकूसारखे संयुक्त शुष्क व कठीण, फळ, तलयुती, अनेक गर्भकोशिका, वायुपरागण ही वैशिष्ट्ये आढळतात व ती लक्षणे प्राचीनत्व दर्शवितात. Casuarina equisetifolia Forst. (Beef wood tree) खडशेरणी

अपचय metabolism  katabolism

शल्कपर्ण वनस्पतींचे खवल्यासारखे पान, हे शुष्क किंवा मांसल आणि लहान किंवा मोठे असते. बीजातील दलिकांचाही येथे समावेश होतो. उदा. कांद्यातील मांसल खवले, कळ्यावरचे खवले

उत्प्रेरण, निदेशन वितंचक किंवा त्यासारख्या पदार्थाच्या साहाय्याने दुसऱ्या पदार्थात रासायनिक बदल होण्याची प्रक्रिया. उदा. डायास्टेजने तवकिराची साखर बनणे, यामध्ये निदशक (उत्प्रेरक) स्वतः बदलत नाही.

उत्प्रेरक, निदेशक निदेशन घडवून आणणारा पदार्थ

गलोल यंत्रणा, गोफण यंत्रणा गलोल किंवा गोफण ह्यासारख्या पद्धतीने बिया फळाबाहेर फेकण्याची योजना (साधन), उदा. काही फळे (तेरडा, आंबुशी).

कात खदिराच्या (Acacia catechu willd) झाडाच्या मध्यकाष्ठापासून काढलेला टॅनिनयुक्त स्तंभक पदार्थ cutch

नतकणिश amentum

पुच्छयुक्त, पुच्छाभ लांबट, निमुळते, शेपटीप्रमाणे, शेपटी असलेले, उदा. Adiantum caudatum L. ह्या नेचाच्या पानाचे टोक लांबट निमुळते असते. Amaranthus caudatus L. caudatus

१ अक्ष २ शाखाहीन खोड १ खोड व मूळ यांचा समावेश केलेला वनस्पतीचा अक्ष २ फांद्या नसलेले खोड, उदा. सायकस, वृक्षी नेचा, नारळ

पुंजवृंतक परागपुंजाचा बारीक देठ, उदा. रूई, आमरे

सस्कंध जमिनीवर दिसणारे सरळ खोड असणारी (वनस्पती) उदा. गुलाब, गुलमोहोर,   acaulescent

स्कंधपुष्पी खोडाच्या जून पृष्ठभागापासून (प्रत्यक्षपणे) फुले येणारे (झाड) उदा. फणस, तोफगोळआ वृक्ष. पुष्पधारक अक्षाच्या अतिपुष्टीबरोबरच दोषयुक्त फुलांच्या निर्मितीमुळे बनलेला फुलोरा, कॉलीफ्लावर (फुलवर) म्हणून प्रसिद्ध आहे.

स्कंधोद्भव, स्कंधेय जमिनीवरील खोडाचे किंवा खोडापासून उगवलेले (पान), फक्त खोडातच सरळ वाढत राहणारा (वाहक वृंद)

स्कंध फक्त जमिनीवरच वाढत असलेला वनस्पतीचा अक्ष (खोड).

कोटर, कोष्ठ, गुहिका वनस्पतीतील किंवा तिच्या लहान मोठ्या अवयवांतील पोकळी

कुलवाचक संज्ञांना लावलेला प्रत्यय, उदा. Acanthaceae (वासक कुल)

पिटक विज्ञान पिटकासंबंधीच्या सर्व माहितीची शाखा

पिटक बारीक फोड किंवा ऊंचवटा, कवक किंवा कीटक यांच्या संसर्गाने झालेली अनित्य व गाठीसारखी वाढ, उदा. उंबराच्या पानावरील गाठी

ज्योतिष्मती (कंगुणी) कुल, सेलॅस्ट्रेसी कंगुणी (कांगोणी) व तत्सम इतर द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल. या कुलाचा अंतर्भाव ज्योतिष्मती गणात (सेलॅस्ट्रेलीझ) केला जातो. याच गणात द्राक्षा कुल व बोर कुल यांचाही समावेश असून अरिष्ट गणाशी त्याचे आप्तभाव आहेत. तसेच य

१ कोशिका, पेशी २ कोटर ३ पुटक १ वनस्पती व प्राणी यांच्या शरीरातील सर्वात लहान घटक, जीवनाचे एकक, कारण काही प्राणी व वनस्पती फक्त एकाच कोशिकेचे (पेशीचे) बनलेले असतात. जिवंत कोशिकेत प्राकल नावाचा सजीव व कार्यक्षम पदार्थ असतोच व कोशिकेतील सर्व जीवनव्यापार (वृद

तूलीर, सेल्युलोज वनस्पतींच्या कोशिकावरणातील मुख्य कार्बनी पदार्थ, कार्बाएहायड्रेट (c६H१०O५)n  c. fungus कवक तूलीर प्राण्यांतील कायटिन नावाच्या पदार्थासारखा कवकांच्या कोशिकावरणात असलेला पदार्थ c. hemi अर्धतूलीर विशेषतः काष्ठयुक्त कोशिकावरणात असलेला तूलीर,

धूपपात्र यंत्रणा धूप जाळण्याकरिता वापरात असलेल्या पात्राप्रमाणे टोकास तडकलेल्या बोंडातून (फळातून) बीजे आजूबाजूस फेकली जाण्याची योजना. उदा. अफू व पिवळा धोत्रा

केंद्रीय, मध्यवर्ती, केंद्रस्थ केंद्राशी संबंध असलेला c. cylinder केंद्रीय चिती मध्यवर्ती भाग, मूळ व खोड यांच्या संरचनेत अंतस्त्वचेच्या आतील सर्व भाग, विशेषतः वाहक ऊतकांना उद्देशून वापरलेली संज्ञा

केंद्रकाय प्रकलाप्रमाणे कार्यक्षम असा जीवद्रव्यातील रंगहीन ठिपका nucleus, Blue green algae.

सरल कोटर वस्तूंमधील उभी पोकळी

शलाकाकृति पर्ण वृंतहीन (देठ नसलेले), अंतर्रचनेत अरसमात्र, उभे, निमुळते, चितीय हिरवे पान, उदा. कांद्याची पात

अपमध्य, केंद्रोत्सारी केंद्राकडून बाहेर अशा क्रमाने, उदा. कुंठित फुलोऱ्यातील फुलांचा उमलण्याचा क्रम, जाई, जुई, मोगरा इ.

कर्षकेंद्रकण कोशिकेच्या कर्षकेंद्रातील सूक्ष्म कण (centrosome)

अभिमध्य, केंद्रगामी परिघाकडून केंद्राकडे अशा क्रमाने, उदा. अकुंठित फुलोऱ्यातील फुलांचा उमलण्याचा क्रम, जून फुले बाहरच्या बाजूस (अक्षावर सर्वात खाली) आणि कोवळी फुले क्रमाने केंद्राजवळ (अक्षावर सर्वात टोकाकडे) उदा. संकेश्वर

तर्कयुज रंगसूत्रांच्या काही हालचाली निश्चित करणारा व स्वनिर्मिती करण्यास समर्थ असलेला रंगसूत्रातील एक सूक्ष्म कण

कर्षकेंद्र कोशिकेतील प्रकलाजवळ असलेले प्रथम एक नंतर दोन, वर्णहीन व प्राकलात बुडलेले, केव्हा तारकाप्रमाणे दिसणारे बिंदू, प्रकल विभाजनात रंगसूत्रांना कोशिकेच्या दोन टोकाकडे ओढणे हे त्याचे कार्य असून त्या प्रत्येकातील सूक्ष्म कणास कर्षकेंद्रकण म्हणतात.

घनकेंद्र घन वस्तूचा मध्यबिंदू.

अपवर्ध १ धोंडपुलाच्या (शैवाक) शरीरातून आलेले शाखायुक्त किंवा बहिर्वक्र उपांग २ स्तबक फुलोरा lichen, head

तृणधान्य, शूकधान्य ज्यांची फळे वा बीजे खाद्य आहेत अशी लागवडीतील गवते, उदा. भात, जोंधळा, गहू, मका, बाजरी इ.

सिक्थकयुक्त मेण बनविणारे (धारण करणारे), उदा. भुरा कोहळा (Benincasa certifera Savi)

लोंबते, नत लोंबणारे, वाढ होत असताना वाकलेले ceruus

दण्ड शेवाळी वनस्पतींच्या बीजुकधराचा उभा काडीसारखा आधार sporogonium  seta

बीजकतल बीजकातील प्रदेह (मगज) व आवरणे यांचा संधिप्रदेश (बीजकाचा तळप्रदेश) nucellus

तलयुति बीजकाच्या तळातून परागनलिकेचा प्रवेश व नंतरचे फलन, हा अनित्य व प्रारंभिक प्रकार काही प्राचीन वनस्पतींत आढळतो, उदा. खडशेरणी, भूर्जकुल, अक्रोड कुल, एरंड कुल, वावल कुल, कारगोळ कुल, गंजा कुल इत्यादींतील काहीं जाती porogamy

खट प्रपिंड चूर्णीय द्राव स्त्रवणारी ग्रंथि, उदा. पाषाणभेद (सॅक्सिफॅगा), नेफोलेपिस नेचा

निम्नकोरक पादप, निम्नपादप जमिनीच्या पृष्ठभागालगत किंवा २५-३० सें.मी. उंचीपर्यंत शाकीय अवयव धारण करणारी वनस्पती.

संपुट, पुटक, कोटर, कोष्ठ लहान बंदिस्त पोकळी c. pollen पराग संपुट परागणानंतर त्यांना काही अल्पकाळ सुरक्षित ठेवण्याची प्रदेहावरची पोकळी, उदा. सायकस एc. sperm (archegonial) रेतुक- (अंदुककलश) संपुट अंदुककलशात सुलभ प्रवेश होण्यास त्याच्या टोकास असलेली

कोष्ठित मज्जा, कोटरयुक्त मज्जा अनेक आडव्या पडद्यांनी विभागल्याने अनेक कप्पे असणारे भेंड

परिवर्त्यता बदल होण्याची क्षमता, सजीवात स्थिरता असून बदल होत नाहीत, अशा गैरसमजुतीविरुद्ध असलेली व सर्वमान्य विचारसरणी mutability

पन्हळ, प्रणाल, नाली पाट, चर, खोबणी, लांबट खोलगट मार्ग

प्रणालयुक्त, नालीयुक्त खोबण किंवा पन्हळ असलेले (उदा. खोड, शीर, देठ इ.)

चॅपरल अमेरिकेतील (कॅलिफोर्निया व नैऋत्य भाग येथील) सौम्य एभूमध्यसामुद्रिक ए हवामानातील जाड पानांच्या झुडपांचा समुदाय (वनश्री).

कांडशरीरिका (शैवल) वर्ग, कारेसा हरितशैवल विभागातील (क्लोरोफायटा) एक प्रगच गट (वर्ग). प्रमुख लक्षणे - सतत गोड्या (क्वचित गोड्या व खाऱ्या पाण्याच्या मिश्रण असलेल्या) पाण्यात राहणाऱ्या अनेक कोशिक शैवल वनस्पती, टोकाकडे एका कोशिकाद्वारे वाढ, एककोशिक लैंगिक अवय

लक्षण, गुण भिन्न वंशातील अगर जातीतील व्यक्तींना एकमेकापासून ओळखून काढण्यास उपयुक्त भेद. उदा. गुलबुश किंवा घाणेरी यांच्या भिन्न प्रकारातील फुलांचे विविध रंग, बीजयुक्त व बीजहीन द्राक्षे, पेरु, पपई इ.

विदार पादप खडकांतील भेगांमध्ये वाढणारी वनस्पती.

रसायनानुकुंचनी रसायनाच्या चेतनेमुळे घडून येणारे (अवयवांचे वलन किंवा वळणे), त्या चेतनेमुळे हालचाल करणारा अवयव, अवयवाची स्थिती व आकार यात बदल

रसायनानुकुंचन रासायनिक चेतनेमुळे वळण्याचा प्रकार, येथे चेतकाच्या दिशेचा व वळणाच्या दिशेचा संबंध नसतो.

रसायन संश्लेषण, रासायनिक संश्लेषण रासायनिक विक्रियेतून उद्भवणाऱ्या ऊर्जेचा वापर करून केलेली अन्ननिर्मिती उदा. काही स्वोपजीवी सूक्ष्मजंतु

रसायनानुचलनी रासायनिक चेतकामुळे घडून येणारे (चलन) उदा. अस्थिर वनस्पतींचे (सूक्ष्मजंतू, शैवले इ.) अथवा त्यांच्या सुट्या भागांचे (उदा. बीजुके, गंतुके इ.) स्थलांतर (चेतकाकडे किंवा चेतकापासून दूर)

रसायनानुचलन रसायनाच्या चेतनेमुळे हालचाल (स्थलांतर) घडून येण्याचा प्रकार उदा. पाण्यातील सूक्ष्म व स्वतंत्र शैवले अथवा रेतुके विशिष्ट रसायनाकडे किंवा त्याविरुद्ध पोहत जाण्याची प्रक्रिया, नेचांची रेतुके अंदुककलशातील रासायनिक द्रव्याकडे जातात, सूक्ष्मजंतू अन्नकणाकडे पण विषारी पदार्थांपासून दूर जातात.

रसायनानुवर्तनी रसायनाच्या चेतनेमुळे त्याकडे किंवा त्याविरुद्ध होणारी (वाढ व त्यामुळे वळणे) उदा. परागनलिकेची किंजलातील वाढ

रसायनानुवर्तन रसायनाकडे किंवा त्याविरुद्ध भागाकडे वाढण्याचा प्रकार उदा. बुरशीचे काही तंतू अन्नपदार्थात वाढतात तर काही वर हवेत वाढतात

चक्रवर्त (चाकवत), चंदनबटवा, बीट, पालक, मायाळ (मयाळ, वेलबोंडी) इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतीचे कुल. याचा अंतर्भाव एंग्लर व प्रँटल यांनी सेंट्रोस्पर्मी गणात, बेसीनी पाटलपुष्प (कॅरिओफायलेलीझ) गणात आणि हचिन्सननी चक्रवर्त गणात (चिनोपोडिएलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्ष

शुष्कभूवनस्पती कोरड्या व ओसाड जमिनीवर वाढणारी वनस्पती. उदा. एकदांडी, पिवळा धोत्रा, काही निवडुंगाच्या जाती

व्यत्यास कोशिकेतील प्रकलाच्या न्यूनीकरण विभाजनात दोन समजात रंगसूत्रांची परस्पराशी फुलीतील (क्रॉस) दोन रेषाप्रमाणे होणारी युति, या अवस्थेत त्या दोन्हीतील गुणघटकांचा विनिमय होऊ शकतो. pl. chiasmata

अतिशीतन अतिथंड करण्याची प्रक्रिया

विचित्रोतकी एकापेक्षा अधिक व जननिकदृष्ट्या भिन्न ऊतके असलेली वनस्पती. याचा उगम उत्परिवर्तनात किंवा विकासावस्थेच्या आरंभी एखाद्या कोशिकेतील अनित्य रंगसूत्राच्या वाटणीत असतो.

जतुकापरागित पाकोळ्या किंवा वाघळे यांच्या मदतीने परागण घडवून आणणारी (वनस्पती किंवा फुले) उदा. कदंब, डाळिंब

कायटिन शृंगद्रव्यासारखा पदार्थ, हा प्राण्यांच्या विशेषतः कीटकांच्या शरीराच्या आच्छादनात असणारा, मजबूत व रसायनाच्या प्रक्रियेला सहसा दाद न देणारा असून कवकाच्या कोशिकावरणातील द्रव्यासारखा असतो, तो नायट्रोजनयुक्त बहुशर्कर असतो.

आवृतबीजुक विशेष जाड आच्छादन असलेले कवकाचे बीजुक, उदा. बुरशी

हरिमोतक हरितकणूंनी भरलेल्या कोशिकांचा समूह

हरित शैवल वर्ग फक्त हरितद्रव्य असलेला व कायक वनस्पतींपैकी एक शैवल गट, आधुनिक वर्गीकरणपद्धतीप्रमाणे हरित शैवल विभागाचे (क्लोरोफायटा) हरितशैवल व कांडशरीरिका (कारेसी, कॅरोफायसी) असे दोन वर्ग मानतात. प्रमुख लक्षणे - एककोशिक किंवा अनेककोशिक, अनेक कोशिकातील वाढ

हरितद्रव्य वनस्पतींच्या सर्व हिरव्या भागातील कोशिकात प्राकणूत असणारे हिरवे द्रव्य, या द्रव्यात अ आणि ब असे हिरवे द्रव्य, कॅरोटिन नामक नारिंगी व झँथोफिल हे पिवळे अशी द्रव्ये यांचे मिश्रण असते. कार्बन आत्मसात करून अन्ननिर्मिती करण्यास सौर ऊर्जा शोषून घेणे व

हरितशैवल विभाग अबीजी वनस्पतींपैकी अत्यंत साध्या शरीराच्या (कायक) हिरव्या, प्रारंभिक, स्वतंत्र वनस्पतींचा गट. प्रमुख लक्षणे- वर वर्णन केलेले हरितद्रव्य प्राकणूत असून बहुतेक सर्व गोड्या पाण्यात पण लहान असून काही समुद्रवासी आणि काहीशा मोठ्या, संचित पदार्थ स्

हरितकणु, हरित कवक हरितद्रव्य धारण करणारे वनस्पतींच्या कोशिकेतील एक कोशिकांगक (प्राकणु) plastid

हरिताभाव अन्नात लोहाभाव होऊन हिरवे द्रव्य न बनल्याने मूळच्या हिरव्या वनस्पतीस आलेला फिकटपणा etiolated

कलकणु सूक्ष्मजंतू व निळी शैवले याखेरीज इतर वनस्पतींत आढळणारा आणि विशेषत्व पावलेला कोशिकेतील प्राकलातील सूक्ष्म कण, हा प्रथिन व मेद (चरबी) यांचा बनलेला असून अनेक वितंचके अशा कणांपासून निर्माण होतात.

पृथक्दली श्रेणी, कोरीपेटॅली जुन्या वर्गीकरण पद्धतीप्रमाणे, फुलात दोन परिदलमंडले (संवर्त व पुष्पमुकुट) असून सुट्या पाकळ्या असलेल्या, परिदलाचे एक मंडल असलेल्या व परिदलांचा अभाव असलेल्या या सर्व द्विदलिकित फुलझाडांची एक श्रेणी, बेसींनी या श्रेणीला मुक्त प्रद

भंग, खंडन दोन किंवा अधिक खंड (भाग) होण्याची प्रक्रिया (रोग) यामुळे काही अनित्य संरचना बनतात. उदा. एका पानाची किंवा तत्सम अवयवाची प्रथमपासून दोन किंवा अधिक अवयवांत (अधिक पाकळ्या, संदले, दले, दलके इ.) विभागणी होणे.

स्थानिक (सीमित) प्रसार मर्यादित क्षेत्रातील जातींचा आढळ किंवा तत् संबंधीची माहिती.

रंगसूत्रार्ध प्रकल विभाजनात प्रत्येक रंगसूत्राच्या उभ्या (अन्वायाम) विभागणीने होणाऱ्या दोन भागांपैकी एक, मध्यावस्थेत ते एकमेकांपासून सुटे होऊन अंत्यावस्थेत कोशिकेच्या दोन टोकांकडे जातात. mitosis, meiosis, chromosome

रंगसूत्रद्रव्य, रंज्यद्रव्य कृत्रिमरीत्या रंगवले असता ते अधिक शोषून घेणारा प्रकलातील विशिष्ट पदार्थ c. granule रंगसूत्रकणु रंगद्रव्य शोषून घेणारे रंगसूत्रातील मुख्य पदार्थाचे सूक्ष्मकण nucleo-protein

वर्णकणु chromoplast.

वर्णजनक रंगद्रव्य निर्माण करणारा (पदार्थ, सजीव, विक्रिया, प्रक्रिया इ.)

रंगसूत्रकण प्रकल विभाजनात पूर्वावस्थेत रंगसूत्राच्या संरचनेत दिसून येणारे त्याच्या अक्षावरील अनेक सूक्ष्मकण

रंगसूत्र तंतु रंगसूत्राच्या संरचनेत सर्पिल धाग्यांच्या वेटोळ्याच्या रुपात असणारे त्यांचे सर्व रंज्यद्रव्य (pl. chomonemata)

वर्णस्तर रंगद्रव्य धारण करणारा थर, उदा. नीलहरित शैवलांच्या कोशिकेतील बाहेरचा रंगद्रव्य असलेला थर

वर्णकणु, रंगीत लवक वनस्पतींच्या कोशिकेतील हरितद्रव्याखेरीज इतर (नारिंगी, शेंदरी, लालसर, पिवळे) रंगद्रव्ये धारण करणारा सजीव सूक्ष्मकण (प्राकणु) plastid, chloroplast

रंगसूत्री विपथन कोशिकेची विभागणी चालू असताना रंगसूत्रांच्या भिन्न प्रकारे होणाऱ्या संपर्कामुळे त्यांच्यातील जनुकांच्या मूळच्या सापक्ष संघटनेत घडून येणारा बदल

रंगसूत्र, गुणसूत्र काही अपवाद वगळल्यास सर्व प्राण्यांत व वनस्पतीत, त्यांच्या शरीरातील लहानात लहान घटकात (कोशिकेत, पेशीत), विभागणीच्या वेळी त्यातील मुख्य (रंगद्रव्यशोषक) बिंदूपासून (प्रकलापासून) सुटा होणारा, वैशिषट्यपूर्ण व आनुवंशिक गुणधारक, तंतूसारखा लहान

रंगसूत्र संच (गट) काही सजीव व्यक्तींच्या शरीराच्या कोशिकेतील (जातिविशिष्ट) रंगसूत्रांचा एकगुणित गट, काहींच्या शरीर घटकांत असे गट दोन असून प्रजोत्पादक षटकांत एकच गट असतो. haploid, diploid.

पीतपुष्पी पिवळी फुले असलेली उदा. शेवंती (chrysanthemum indicun L.)

केसले cilium

केसलाभ पापणीच्या केसाप्रमाणे किंवा आखुड केसाप्रमाणे

केसली केसलामुळे घडून येणारी (हालचाल उदा. काही शैवले, बीजुके, गंतुके, सूक्ष्मजंतू) c.movement केसली चलनवलन एक किंवा अनेक केसलांमुळे होणारी हालचाल  cilium

सकेसल केसल असलेले c,cell सकेसल केशिका प्राकलाचे सूक्ष्म धागे केसाप्रमाणे कोशिकेबाहेर असलेली कोशिका, उदा. काही सूक्ष्मजंतू, काही शैवले, बीजुके, गंतुके, कवक इ.

केसल, पक्ष्माभिका कोशिकाबाहेर आलेला प्राकलाचा फार लहान धागा (कोशिकांगक) flagellum

वृश्चिकाभ वल्लरी फुलोऱ्याच्या मुख्य अक्षाची वाढ फूल येऊन थांबल्यावर पुढे क्रमाने पण दोन्ही बाजूस (एकांतरित) नवीन उपाक्ष येऊन त्यांची तीच गत होते, यामुळे वास्तविक नागमोडीसारखा (सर्पगती) पण प्रत्यक्षतः विंचवाच्या नांगीप्रमाणे वाकडा दिसणारा फुलोरा, उदा. हेलि

रक्षावर्णी, राखी राखेप्रमाणे करड्या रंगाची (उदा. साल)

अवसंवलित टोकाकडून तळाकडे याप्रमाणे कळीमध्ये गुंडाळलेली पानाची अवस्था, उदा. नेफोलेपिस नेचा, सायकसची दले ptyxis

वर्तुळाकृति वाटोळे (पान) उदा. कमळ, ट्रोपिओलम.

अभिसरण कोशिकेतील प्राकलाच्या सूक्ष्म प्रवाहाचे अनियमित चलन (वाहणे), उदा. ट्रॅडेस्कॅन्शियाच्या फुलातील केसरदलावरचे केस

प्रच्यवन, परिवर्धन खोड, मूळ व तणावा यांच्या टोकांशी एकावेळी सर्व बाजूंनी सारखी वाढ न होता ती क्रमाने टोकाच्या सर्व बाजूस होण्याचा प्रकार, यामुळे ते टोक सरळ न वाढता जवळच्या आधाराभोवती गुंडाळते, वेली व तणावा यांना हे सोयिस्कर असते. आधार न मिळाल्यास ते अवयव

वृत्तीय स्फुटन गोलसर फळाच्या भोवताली जाणाऱ्या मध्यरेषेबरहुकूम तडकण्याची प्रक्रिया, उदा. घोळ, कुरडू, निलगिरी इ.

सूत्राग्र, प्रतानाग्र तणाव्यासारखे (लांबट सुताप्रमाणे) टोक, उदा. केळीच्या पानाची सुरळी, कळलावीचे पान

उल्लेख, अवतरण कुल, वंश, जाती इ. च्या नावापुढे प्रथम प्रसिद्धी दिली त्याचा संक्षिप्त नामनिर्देश उदा. Pinus longifolia Roxb. (चीड)

पीत लिंबासारखे पिवळे

सायट्रिक अम्ल लिंबाच्या फळांत विशेषेकरून आढळणारे आम्ल

लिंबू वंश कागदी लिंबू, पपनस, संत्रा, मुसुंब, महाळुंग, ईडलिंबू इत्यादी वनस्पतींचा गट (वंश) citron

पर्णझोड एकाच कांडाची, हिरव्या पानासारखी दिसणारी, छदाच्या किंवा लवकर पडून जाणाऱ्या पानाच्या बगलेत वाढणारी आणि पानाचे कार्य करणारी फांदी. उदा. शतावरी, रस्कस इ. cladophyll

वेष्टक, परिवेष्टी अंशतः किंवा पूर्णपणे वेढणारा (अवयव) उदा. काही आमरांची वायवीमुळे, गवतांच्या पानांचे तळभाग leaf sheath.

वर्ग श्रेणी, गण, कुले, वंश व जाती ह्या वर्गीकरणातील भिन्न दर्जांच्या एककांचा समावेश होतो अशी विशिष्ट अर्थाने वापरलेली गटवाचक संज्ञा, विभाग व उपविभाग या वरच्या दर्जाच्या गटात एक किंवा अनेक वर्गांचा समावेश करतात.

वर्गीकरण सर्व सजीवांतील वरवरचे आणि विशेषतः खोलवर आढळलेले साम्य व त्यावरुन निश्चित केलेले आप्तभाव लक्षात घेऊन, विशिष्ट तात्त्विक बैठकीवर आधारलेले त्यांचे भिन्न दर्जाचे लहानमोठे नैसर्गिक गट करून योजनापूर्वक सर्वांचा समावेश होईल अशी व्यवस्था असलेली पद्धती (स

वनश्रीचे वर्गीकरण एखाद्या प्रदेशातील संपूर्ण वनस्पति समुदायांचे (किंवा पादपरुप आच्छादनाचे) लहानमोठे गट करण्याची प्रक्रिया (पद्धती). यामध्ये समावास, संगति, संघात, कृत्तक, संहति, समूह इत्यादी विशिष्ट गटांचे सामान्य स्वरुप, संरचना, विकासाची पातळी, अनुक्रमणाच

गदाकृति गदेप्रमाणे (खाली निमुळते व टोकाकडे रुंदावत गेलेले) असलेले उदा. गदाकवक वनस्पतीतींल बीजुककोश, शेवाळीपैकी काहींच्या रेतुकाशयाप्रमाणे, उदा. मार्चाशिया club shaped

नखर, वृंत्तक संदलाच्या किंवा पाकळीच्या खालचा देठासारखा बारीक व रुंद भाग, वरच्या रुंद भागास पाते म्हणतात. उदा. डायांथस (पिंक), काही वनस्पतींच्या दलांचे (तणाव्यांचे) आकड्यासारख्या (नखासारख्या) अवयवात झालेले रुपांतर उदा. वाघनखी वेल (Bignonia gracilis Lodd).

पाटन, भंजन रंदुकाच्या पुनःपुनः होणाऱ्या विभागणीत प्रकल विभाजनानंतर होणारी प्राकलाची विभागणी (segmentation)

खंडित साधारण मध्यापर्यंत विभागलेले उदा. पान

मुग्धपुष्प बंदफुल, बंद राहूनही स्वपरागकण व स्पफलन होणारे लहान फूल उदा. पॅन्सी, तेरडा, कंचट कुलातील काही जाती, काही आमरे इ.

मुग्धयुति वर वर्णन केलेल्या प्रकारचे प्रजोत्पादन

युक्त धानीफल धानीकवकात आढळणारा व धानीबीजुकनिर्मिती करणारा आणि कुजून फुटेपर्यंत बंद राहणारा प्रजोत्पादक अवयव

जलवायुमान थंडी, उष्णतामान, ओलावा, पाऊस इत्यादी वातावरणसंबंधी परिस्थिती.

चरम, परम- विद्यमान परिस्थितीतील सापेक्षतः स्थिर झालेला (असलेला) अथवा कायमपणा आलेला (पादप समूह). c.community चरम समुदाय विशिष्ट परिस्थितीत न बदलता राहिलेला वनस्पतींचा समुदाय (समूह). c. dominant चरम प्रभावी स्थिर वनस्पति समूहातील ठळकपणे आढळणारी परिणामकारक

चरमावस्था बदलत्या नैसर्गिक वनश्रीची अंतिम अवस्था, ही परिस्थितीसापेक्ष असते.

आरोहिणी आपल्या नाजूक खोडामुळे स्वतंत्रपणे सरळ न वाढता तणावे, आकडे, मुळे इत्यादी अवयवांच्या आधारे वर चढत जाणारी वेल उदा. काकडी, मोरवेल, कृष्णकमळ इ.

आरोही मूळ वर चढत जाण्यास उपयुक्त असे वायवी मूळ, उदा. नागवेल, अंजनवेल इ.

संक्रामी समुदाय परिस्थितीतील फरकामुळे भिन्नपणा आलेल्या शेजारच्या दोन समुदायांना जोडणारा काहीसा मिश्र व क्रमिकता दर्शविणारा वनस्पतींचा समुदाय उदा. सपाट मैदान व डोंगर किंवा दलदली किनारा व शेजारची चढण अशा क्षेत्रांमधील वनश्रींचा संधिप्रदेश

नतिनियंत्रक, क्लीनोस्टॅट वनस्पतींच्या अवयवांच्या वाढीवर गुरुत्वाकर्षणाचा होणारा परिणाम नाहीसा करून त्याची वाढ दर्शविणारे उपकरण

सव्य, दक्षिणावर्त उजवी, घड्याळाच्या काट्यांच्या नित्य दिशेने होणाऱ्या हालचालीप्रमाणे, उदा. काही वेलींचे आधाराभोवती वेढणे, तिचे शेंडा उजवीकडून डावीकडे वर्तुळे घेतो, उदा. गुळवेल, गारवेल, पोपटवेल इ. sinistral, anti clockwise  (dextral, right handed)

कृत्तक उद्यानविद्येत (बागेसंबंधीच्या माहितीत) ही संज्ञा अलीकडे फक्त शाकीय पद्धतीने अभिवृद्धी केली जाते अशा वनस्पतीला वर्गीकरणातील एकक या अर्थी वापरतात.

कृत्तक उद्यानविद्येत (बागेसंबंधीच्या माहितीत) ही संज्ञा अलीकडे फक्त शाकीय पद्धतीने अभिवृद्धी केली जाते अशा वनस्पतीला वर्गीकरणातील एकक या अर्थी वापरतात.

अवर्धी वृंद वाढीस जबाबदार असलेल्या (ऊतककर) कोशिकांच्या अभावामुळे नवीन वाढ न होणारा वाहक घटकांचा (वाहिकांचा व वाहिन्यांचा) संच vascular bundle, open bundle, cambium

गदाकवक गदेप्रमाणे बीजुककोश असलेले कवक Basidiomycetes

मुद्रल शेवाळी Lylcopodinae

गुच्छ, पुंज झुबका उदा. एकत्र वाढलेली पाने, फांद्या, फुले किंवा फळे.

सहप्रभाविता ईखाद्या वनस्पति संगतीत दोन किंवा अधिक प्रभावी वनस्पतीपैकी एकाचा विशेष प्रभाव (प्रभावीपणा)

सहप्रभावी वर वर्णिलेल्याप्रमाणे संगतीतील एक व्यक्ती

सहवितंचक आंबणे, फसफसणे यासारख्या वितंचनाच्या (रासायनिक बदलाच्या) प्रक्रिया चालू राहण्यास मुख्य वितंचकाशिवाय (कार्बनी निदेशकाशिवाय) जरूर ते दुसरे द्रव्य (निदेशक), हे अलग करून प्रक्रिया थांबविता येते व पुन्हा मिसळून ती सुरू करता येते. उदा. यीस्ट (किण्व) मधी

सहक्रिया symbiosis

सहानुयोजन परस्परांवर अवलंबून असणाऱ्या दोन सजीवात किंवा दोन अवयवांत होणारा संबंधित बदल.

संलग्न परस्परांना जोडलेले (दोन अवयव किंवा उपांग)

क्लथन, साखळणे घन व विरल (द्रव) भाग निराळे होणे

संमीलन प्रथमपासून एकमेकास जुळून वाढण्याची प्रक्रिया उदा. फुलातील भिन्न दले cohension

समुद्रतटीय समुद्र किनाऱ्यावरचे, समुद्रकाठी असलेले

१ आवरण, आच्छादन २ लेपन १ वनस्पतींच्या अवयवांचे (फळ, बीज, पराग, बीजुक इ.) आवरण २ क्यूटिन, मेण यासारख्या पदार्थांच्या आवरणाला लेपन ही संज्ञा अधिक अर्थपूर्ण आहे.

आवृत आवरण असलेले उदा. कंद, बीज tunicated bulb

स्थूलाक्ष गोलाकार, दंडाकृति (चितीय) व फुगीर अक्ष उदा. मक्याच्या कणसातील कणिशकांच्या अनेक रांगा असलेला जाडजूड भाग spikelet

शेंदरी, सिंदूरवर्णी उदा. पेंडगूळ (Ixora coccinea L.)

१ गोलाणु २ कुडी १ सूक्ष्मजंतूपैकी वाटोळ्या आकाराचे जंतू, उदा. प्रमेह जंतू २ विशिष्ट पालिभेदी (फुटून तुकडे होणाऱ्या) फळाचा एकबीजी भाग (फलांश), उदा. एरंड schizocarpic fruit

सर्पिल शिंबा फिरकीप्रमाणे गुंडाळलेली शिंबा (शेंग), उदा. विलायती चिंच (Pithecolobium dulce Benth).

चमचाकृति चमच्यासारख्या आकाराचा (अवयव) spoon shaped

स्थालीकल्प थाळीसारख्या (चकतीसारख्या) जाड पुष्पासनाच्या पृष्ठभागात अंशतः रुतलेल्या फुलांचा समूह, अकुंठित पुष्पबंधाचा (फुलोऱ्याचा) एक प्रकार उदा. डॉर्स्टेंनिया

सह- एकत्र असणारे या अर्थाचा उपसर्ग

निवह मर्यादित संख्या व संघटन असलेला शैवलांच्या कोशिकेचा समूह, हा एका व्यक्तीप्रमाणे वावरत असून अनेकदा तळ व शेंडा (धुवत्व) असा भेद दर्शवितो. तसेच स्वतःसारख्या कोशिकांचे समूह निर्माण करतो. उदा. हॉल्व्हॉक्स.

बहुप्रकल कोशिका प्राकलात अनेक प्रकले विखुरलेली कोशिका, उदा. व्हाउचेरिया शैवल, म्यूकर बुरशी, चिकाळ कोशिका

बहुप्रकल गंतुक अनेक प्रकले असलेली प्रजोत्पादक कोशिका, उदा. म्यूकर बुरशी

संसंग coalescence

संसक्त पूर्ण संपर्क असलेले, पण जुळून एकरूप नसलेले (सारखे अवयव) connate

संसंग यंत्रणा पाण्याच्या कणांच्या परस्परांशी चिकटून राहण्याच्या धर्मावर अवलंबून असणारी संरचना (यंत्रासारखी कार्य करणारी रचना) उदा. नेचाच्या बीजुककोशाचा स्फोट घडविणारे वलय.

गोत्र अनेक निकटवर्ती गणांचा गट, श्रेणीपेक्षा लहान असे वर्गीकरणातील एकक

कॉल्चिसाइन एक वनस्पतीजन्य (Colchicum autumnale) क्षाराभ द्रव्य, रंगसूत्रांची संख्या वाढविण्याकरिता याचा उपयोग केला जातो ploidy

आदिकोरकवेष्ट बहुतेक सर्व गवतांचे बी रुजताना प्रथम फुटणारे अंकुराचे (आदिकोरकाचे) संरक्षक आवरण plumule

आदिमूलवेष्ट बहुतेक गवतांचे बीज रुजून मोड (पहिले मूळ) येत असता प्रथम फुटणारे संरक्षक आवरण, हा गर्भाचा एक भाग असतो.

स्कन्धमूलसंधि खोड व मूळ यांना जोडणारा वलयासारखा भाग. collet

संलग्न एखाद्या संरचनेतील भाग परस्परास चिकटून किंवा परस्पराजवळ असण्याचा प्रकार c. vascular bundle संलग्न वाहक वृंद प्रकाष्ठ व परिकाष्ठ परस्परालगत (एका त्रिज्येवर) असलेला वाहक कार्य करणारा ऊतक संच

संलग्न कलिका पानाच्या किंवा छदाच्या बगलेतील कळीशेजारची अधिक कळी.

संग्राहक कोशिका पानातील वरच्या पृष्ठभागाखाली असणाऱ्या (व स्कंभोतकाखाली) हरितद्रव्यहीन, भरपूर प्राकलयुक्त व फुगीर तळाच्या कोशिका, शर्करायुक्त अन्न वरच्या कोशिकांतून घेऊन ते वाहकवृंदामार्फत देठ व खोडाकडे पाठविण्याचे कार्य या कोशिका करतात. palisade tissue

संयुक्तफळ अनेक फुले असलेल्या फुलोऱ्यापासून बनलेले एकच फळ , तुतू, फणस, अननस, अंजीर इ. composite fruit

स्थूलकोनोतक, स्थूलकोनोति विशेषेकरून कोनांमध्ये अधिक जाड व कठीण तूलीरमय आवरण असलेल्या बहुधा लांब कोशिकांचा समूह (ऊतक), हा वनस्पतींच्या वाढत असलेल्या भागांतच (मुळाशिवाय इतर) आढळतो व त्याचे कार्य संरक्षणाचे असते.

श्लेष्मप्रपिंड काही फुलझाडांच्या कळ्यांवरील, चिकट पदार्थ स्त्रवणारा केस

कलिल, श्लेष्माभ डिंक- गोंदासारखा चिकट पदार्थ, हा पूर्णपणे पाण्यात न विरघळणारा असून त्याचे सूक्ष्ण कण पाण्यात मिसळून तरंगत (निलंबित) राहणारे असतात, सर्व सजीवांतील जीवनरस(प्राकल) याच स्वरुपात असतो.

कलिकवृत्ति, कलिकाभ

वसन अनेकांनी एकत्र कायम चिकटून वाढणे किंवा राहणे.

समूह, वस्ति, निवह अनेक शरीरघटक, स्वतंत्र कोशिका, व्यक्ती इत्यादींचा संच, उदा. नैसर्गिकरीत्या सहज एकत्र वाढलेल्या वनस्पीतंचा किंवा प्राण्यांचा संच, व्हॉल्व्हॉक्स, पँडेरीना, या वनस्पती म्हणजे अनेक सारख्या एककोशिक घटकांचा संच. एककोशिक सजीवांनी क्रमविकासात बह

कील १ शेवाळींच्या बीजुकाशयामधील मध्यवर्ती गाभा २ काही कवकांच्या बीजुककोशातील मधला वंध्य भाग उदा. म्यूकर ३ किंजदलांना आधारभूत असा फुलातील अक्ष, उदा. चामर कुल, भांड कुल ४ काही नेचांमध्ये आढळणारा बीजुककोशधारी दांडा, उदा. ट्रायकोमॅनिस नेचा

स्तंभ फक्त केसरदले एकत्र जुळून बनलेली किंवा केसरदले, किंजल व किंजल्क जुळून एकरुप बनलेली संरचना

स्तंभी, स्तंभाकार स्तंभ असलेले, स्तंभासारखे

गुच्छ १ काही बियांच्या टोकास असलेला केसांचा तुरा किंवा झुबका, उदा. रूई, कुडा इ. २ अननसाच्या फळाच्या टोकावरील छदांचा झुबका, ताल वृक्षांच्या खोडाच्या टोकावरील पानांचा झुबका

गुच्छल तुरेवाला, झुबकेदार (अवयव)

अर्जुनकुल, कॉम्बेटेसी अर्जुनसादडा, हिरडा, बेहडा, ऐन, किंजळ, धावडा, लाल चमेली, धायटी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव जंबुल गणात (मिर्टेलीझमध्ये) करण्याबद्दल एकमत आढळते. प्रमुख लक्षणे (काहीशी मिटेंसी अथवा जंबुल कुलाप्रमाणे) - वृक्ष, क्षुपे व वेली, साधी पाने, क्वचित एकलिंगी, बहुधा द्विलिंगी, पंचभागी, नियमित पण क्वचित अपूर्ण, अधःस्थ किंजपुटात, एक कप्पा व दोन किंवा अधिक बीजके. फळ अश्मगर्भी किंवा शुष्क व सपक्ष

कंचट कुल, कॉमेलिनेसी कंचट (कोशपुष्प), केना, कानवला इत्यादी एकदलिकित लहान औषधीय वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश एंग्लर व प्रँटल यांनी फॅरिनोजीमध्ये (गणात) व बेंथॅम व हूकर यांनी कॉरोनॅरी या श्रेणीत केला असून हचिन्सन यांनी कॉमेलिनलीझमध्ये (कंचट गणात) केला आहे. प

सहभागी परस्परांच्या अन्नासंबंधीच्या फायद्याकरिता एकत्र जीवन कंठणारे दोन सजीव, उदा. दगडफूल Lichen

सहभोजिता अन्नविषयक फायद्याकरिता दोन सजीव एकत्र राहण्याचा प्रकार उदा. शैवाक Lichen

सामान्य, सामायिक, समान सहज व नित्य आढळणारे, दोन्हींना किंवा अनेकांना उपयुक्त. c. bundle समाइक वृंद, समानवृंद खोड व पान या दोन्हीत उपयुक्त असा वाहक संच c. petiole समाईक (सामायिक) वृंत, समान वृंत संयुक्त पानाचा प्राथमिक व प्रमुख देठ, त्यावरील सर्व दलांना हा

शिखालु केसांचा झुबका असलेले

संहतजीवी जमाव (समूह) करून राहणारी (वनस्पती), उदा. एरंड (Riccinus communis L.)

समुदाय कमीजास्त प्रमाणात सारख्याच परिस्थितीत एकत्र वाढत असलेल्या अनेक वनस्पतींचा समूह

व्यूढ, घट्ट, संहत एकत्र बळकट केलेले (असलेले), उदा. कोशिकासमूह

सहचरी कोशिका विशिष्ट कोशिकेशी आरंभापासून सतत संबंध असणारी कोशिका. परिकाष्ठातील चाळणी असलेल्या नलिकेबरोबर नेहमी (बहुधा) आढळणारी साधी कोशिका. phloem

स्वफलनशील स्वतः आपल्या पुं- व स्त्री गंतुकाचे मीलन घडवून आणण्याची क्षमता असलेली (वनस्पती, पिढी).

समकारी बिंदु प्रकाशसंश्लेषणाच्या अन्नाची केलेली निर्मिती व श्वसनामुळे खर्च झालेले अन्न यांमध्ये समतोल राखणारी प्रकाश तीव्रता, इतर घटक स्थिर आहेत असे मानल्यास या प्रक्रियेत कार्बन डाय ऑक्साइड किंवा ऑक्सिजन यांचे ग्रहण किंवा विसर्जन घडून येत नाही.

अनुपूर्ति काल प्रकाशाभावी चालू असलेल्या हिरव्या वनस्पतीतील श्वसनामुळे खर्च झालेल्या अन्नपदार्थांची (कार्बाएहायड्रेटची) प्रकाशात निर्मितीने भरपायी करण्यास लागलेला अवधी.

स्पर्धा, चुरस सामुदायिक जीवनात, समान परिस्थितीत असलेल्या सजीवांत, जीवनकलहामुळे आलेला संबंध व त्यातून एकमेकांवर विजय मिळविण्याकरिता झालेली प्रक्रिया (केलेली धडपड).

पूरक अभाव भरुन काढणारा, उदा. घटक, रंगद्रव्य इ. c.cells पूरक कोशिका त्वक्षाकरापासून बाहेरच्या बाजूस तयार होणाऱ्या उतकांमध्ये वल्करंधाचे ठिकाणी असलेल्या मोकळ्या, पातळ आवरणाच्या व भरपूर हवा खेळविणाऱ्या कोशिका c. factor पुरक घटक (कारक) संततीतील काही

पूर्णपुष्प परंपरेने निश्चित केल्याप्रमाणे चार पुष्पदलांची मंडले असलेले फूल, उदा. धोत्रा, वांगे, टाकळा इ.

जटिल, संमिश्र, व्यूह गुंतागुंत असलेली (संरचना, विक्रिया, प्रक्रिया इ.)

सूर्यफूल कुल, कंपॉझिटी, ऍस्टरेसी माका, सूर्यफूल, झेंडू, शेवंती, एकदांडी, सहदेवी, कुसुंबा (करडई), कारळा (कोरटे), डेझी, झिनिया, डेलिया इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे मोठे कुल. या कुलाचा अंतर्भाव बेंथॅम व हूकर यांनी ऍस्टरेलीझ या गणात एंग्लर व प्रँटल यांनी घंट

संयुक्त फळ collective fruit, multiple fruit  compound fruit

संघटन सर्व स्थूल आणि लहान घटकांचे प्रमाण, उदा. पादप समुदायातील भिन्न वनस्पतींचे प्रमाण किंवा जमिनीतील खनिज द्रव्यांचे प्रमाण.

मिश्रखत अनेक मृत, कार्बनी व कुजकट पदार्थांचे बनविलेले मिश्रण

संयुक्त अनेक साध्या व सारख्या भागांचा बनलेला (अवयव) c.leaf संयुक्त पर्ण अनेक लहान दले एका प्रमुख देठावर किंवा मध्यशिरेवर असलेले पान, कधी ही दलेही पुन्हा विभागलेली असतात. उदा. निंब, संकेश्वर, शेवगा इ. c. pistil संयुक्त किंजमंडल (किंज) अनेक किंजदलांच्या

संपीडित, संदम्न एकत्र दाबलेला, दाबामुळे सपाट झालेला (अवयव)

अंतर्वक्र खोलगट, मध्ये खोल असलेला, बशीसारखा, उदा. गुलाबफुलाच्या पाकळ्या

संहत एखाद्या पदार्थाची जास्तीत जास्त प्रमाणात एकत्र असण्याची स्थिती.

एकमध्य, समकेंद्री एकाच केंद्राभोवती असलेली (काष्ठवलये, वाहक वृंदातील प्रकाष्ठ व परिकाष्ठ, शल्कपर्णे, तौकीरकण इ.)

कुहर प्रजोत्पादक अवयवांनी भरलेली व बाहेरच्या बाजूस भोक असलेली पृष्ठभागाजवळची पिशवीसारखी पोकळी, उदा. फ्यूकस व पेल्वेशिया (शैवले)

नेटका, सुरेख उदा. शिकेकाई (Acacia concina DC)

वाहक वृंद वनस्पतीतील द्रव पदार्थाची ने आण करणाऱ्या ऊतकांचा संच xylem, phloem

वाहक ऊतक वर वर्णन केल्याप्रमाणे कार्य करणाऱ्या कोशिका किंवा तत्सम घटकांचा समूह.

संवहन, वहन शोषण होते तेथून इतरत्र अथवा पदार्थ बनतो तेथून अन्यत्र स्थलांतराची प्रक्रिया, संचित स्थानांतून (मूळ, बीज, खोड इ.) वापरले जाते तेथे अन्न वा पाणी नेण्याची क्रिया

संमीलित मध्यशिरेवर उभी घडी पडून दुमडलेले (उदा. पान), पर्णवलनाचा एक प्रकार ptyxis  conduplicate

शंकु खाली रुंद व टोकाकडे निमुळते होत गेलेला, खवल्यासारखी पाने व त्यांवर किंवा त्याखाली प्रजोत्पादक अवयव, बहुधा एकाआड एक धारण करणारा अवयव, उदा. सिलाजिनेला, लायकोपोडियम, सायकस, पाइन (चीड) इ. c. bisporangiate उभयबीजुककोशिक शंकु लघु व गुरु बीजुककोश असलेला

मीलित एकत्र जुळलेले (अवयव), परस्परात मिसळलेले (समुदाय), उदा. अनेक लहान फळे एकत्र होउन बनलेले संयुक्त फळ (तुती, बारतोंडी, अननस, फणस इ.)

समवांशिक त्याच वंशातील दुसरी (वनस्पती किंवा प्राणी)

समवंश त्यात (एकाच) वंशातील (जाती), उदा. वड, पिंपळ, उंबर, अंजीर इ. किंवा जास्वंद, भेंडी, अंबाडी, रानभेंडी, बेलपटा, वनकपास इ.

उपजत, जन्मजात जन्मापासून आढळलेले (लक्षण, भेद), नंतर संपादन न केलेले, उदा. फुलांचा सुवास, रंग, फळांचा रंग, संरचना, पानांचा आकार इ.

शंकाकृति, शंकूसारखे

विबीजुकदंड विशेष प्रकारची बीजुके निर्माण करून टाकणारा लहान दांड्यासारखा भाग

विबीजुककोश वर सांगितलेल्या पद्धतीने प्रथम बनलेला बहिर्भव बीजुककोश, हा रुजून त्यातून बीजुके (उदा. पिथियम, द्राक्षावरची तंतुभुरी, आल्बुगो नांवाचा पोकळ्यावरचा पांढरा ठिपका इ.) बाहेर पडून ती नवीन कवक तंतू बनवितात.

विबीजुक कवकतंतूच्या टोकाशी आडव्या पडद्यांनी सुटी होऊन नंतर पडणारी (बहिर्भव, बहिर्जात) प्रजोत्पादक कोशिका, एकामागून एक अशा अनेक कोशिका निर्माण होतात तेव्हा त्यांची एक साखळी किंवा रांग दिसते. उदा. पेनिसिलियम, अरगट, ऍस्पर्जिलस इत्यादी बुरशीचे प्रकार, काही गदाकवक (उस्टिलॅगो) मक्यावरची काणी

शंकुमंत, शंकुधारी शंकूसारखा फुलोरा असलेली वनस्पती, उदा. चीड, सुरू, जुनिपर, चिनार, फर यांना सूचिपर्ण वृक्ष असेही म्हणतात cone

शंकुमत वर्ग, कॉनिफेरी प्रकटबीज वनस्पतींपैकी शंकुधारी वनस्पतींचा वर्ग, काहींनी हा उपवर्ग मानला तर काहींनी गण (कॉनिफेरेलीझ) मानला आहे. या गटातील काही विलुप्त (निर्वेश) व प्राचीन तर काही विद्यमान वनस्पतींची कुले असून एकंदरीत त्यंआची लक्षणे प्रारंभिक आहेत. का

संयुक्त जुळलेली किंवा जुळून बनलेले c.(vascular) bundle संयुक्त वाहक वृंद प्रकाष्ठ व परिकाष्ठ या दोन्हींचा मिळून बनलेला वाहक ऊतकांचा गट (जुडगा)

संयोग होणे दोन प्रजोत्पादक कोशिका एकरुप होणे उदा. शैवलातील गंतुके

संयोग, संयुग्मन दोन प्रजोत्पादक सजीव घटकांचे (क्वचित एककोशिक वनस्पतींचे) एकत्रीकरण होऊन नवीन सुप्तशक्तियुक्त कोशिका बनणे (गंतुबीजुक, रंदुक) c,tube संयोग नलिका, संयुग्मन नलिका दोन सारख्या प्रजोत्पादक कोशिकांतील प्राकल एकत्र येण्यास दोन भिन्न (क्वचित एका

संयोजी जोडण्यास उपयुक्त, जोडणारे, जोडून असणारे c. symbiosis संयोजी सहजीवन परस्परांशी कायमपणे जोडून चालविलेले एकत्र जीवन उदा. अमरवेल व मेंदी (डुरांटा, कडवी इ.) यांचे जीवन, मनुष्य व त्याच्या पोटातील कृमी, अपि वनस्पती इ. c. tissue संयोजी ऊतक खोडाचे मध्यभागी

सुंदर कुल, कोनॅरेसी सुंदर, रौरिया, नेस्टिस इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल, याचा समावेश गुलाब गणात (रोजेलीझमध्ये) करतात. प्रमुख लक्षणांत शिंबावंत गणाशी (लेग्युमिनोजीशी) या कुलाचे साम्य आढळते.

संजात एकत्र वाढलेले, सुरवातीस किंवा वाढ होत असताना पूर्ण जुळलेले सारखे भाग, उदा. लोनिसेराच्या दोन संमुख पानांचे तळ

असमकोष्ठ तंतूच्या दोन भागांना जोडणारी मध्य कोशिका उदा. नीलरहित शैवलापैकी नॉस्टॉक c. link जोडणारा दुवा दोन लहानमोठ्या गटांचा संबंध दर्शविणारा एक स्वतंत्र गट अथवा व्यक्ती. उदा. काहींच्या मते कोंबळ कुल (नीटेसी) फुलझाडे व प्रकटबीज वनस्पती या दोन गटांना

संधानी दोन परागकोशांना जोडणारा व तंतूपासून भिन्न असा भाग c. tissue संयोगी ऊतक (ऊति) दोन भाग जोडणारा कोशिकांचा समूह

सहोद्भवी एकाच रक्ताचे, एकाच आईबापापासून जन्मलेले, सामान्य (समान) पूर्वजांपासून अवतरलेले

संघात अनेक प्रधान वनस्पतींची विशिष्ट संगती (साहचर्य) दर्शविणाऱ्या वनस्पतींच्या समुदायात कधी कधी प्रत्येक प्रधान व्यक्तीने (इतर गौण व्यक्तीबरोबर) बनविलेले लहान उपसमूह (समुदाय), उदा. पळस-पांगारा-सावर यांच्या संगतीत, पळस संघात, पांगारा संघात, सावर संघात असे

सातत्य वनस्पतींच्या नैसर्गिक समुदायातील (संगतीतील) सारख्या आकारमानाच्या अनेक नमुना क्षेत्रांत साधारणपणे सतत आढळणाऱ्या विशिष्ट वनस्पतीचे शेकडा प्रमाण उदा. शंभर नमुना क्षेत्रांपैकी नव्वद क्षेत्रात तिचा आढळ (उपस्थिती) असल्यास तिचे सातत्य प्रतिशत धरतात.

घटक वितंचक अनुकुली वितंचकाविरुद्ध प्रकारचे कार्बनी निदेशक, हे सदैव उपस्थित असतात.

संकुचित आकसलेले (खोड किंवा मूळ), उदा.घायपाताच्या काही जातींच्या पानांचा तळभाग

ग्राहक ecosystem.

जीवसातत्य पूर्वज जीवांपासून नवीन बीजांची निर्मिती, अशी सनातन परंपरा

अखंडित, सतत खंड न पडलेले, सलग c. variation अखंडित भेद, अनवरत भेद एकाच जातीतील अनेक व्यक्तींत एखादे सलगपणे कमी किंवा जास्त प्रमाणात दिसून येणारे लक्षण अथवा लक्षणांसंबंधीचा भेद, उदा. बियांच्या वजनातील फरक कमीत कमी ते जास्तीत जास्त यामधील सर्व टप्पे सलगपणे

सातत्यक वनस्पतींच्या दोन भिन्न समुदायांमधील व दोन्हीत सलगपणा राखणारा सामाइक वनस्पती समूह.

परिवलित, पिळीव कलिकावस्थेतील पुष्पदलसंबंधाचा एक प्रकार, यामध्ये प्रत्येक पाकळीची एक कडा दुसरीचे आत व दुसरी कडा बाहेर अशी मांडणी असल्याने ती कळी पिळीव (पिळवटल्याप्रमाणे) दिसते. उदा. जास्वंद, लाल कण्हेर, कुसळी गवताचे पिळीव प्रशूक (Andropogon contortus L.)

संकोचशील रिक्तिका, संकुची रिक्तिका आकुंचन व प्रसरण पावणारी प्राकलातील सूक्ष्म पोकळी, उदा. काही शैवले व काही सूक्ष्म प्राणी C. root संकूची मूळ वयोमानानुसार आडव्या रेषा (वलये) पडलेले मांसल मूळ, यामध्ये त्याचे आकुंचन होऊन वनस्पतीस ते खोलवर जमिनीत ओढून धरते.

नियंत्रित प्रयोग कृत्रिम व ज्ञात अशी व्यवस्था केलेला सहप्रयोग, मूळच्या निरीक्षणाशी ताडून पाहण्याकरिता केलेला प्रयोग

समभिरुपता आरंभीची परिस्थिती व विकासमार्ग यांवर काही अंशी अवलंबून असून नंतर समान परिस्थितीत भिन्न पादप समुदायांचे अंतिम विकसित स्वरुप समान राहिल्याची घटना.

अभिमुख, समाभिरुपी प्रथम अलग असून शेवटी एकत्र मिळणाऱ्या, उदा. पानाच्या पात्यातील शिरा (दालचिनी, कारंदा, बोर) c. evolution समाभिरुपी क्रमविकास भिन्न वंशातील, कुलातील किंवा वर्गातील वनस्पतींचा आकार, स्वरुप व संरचना, मूलतः (तत्त्वतः) भिन्न असूनही क्रमविकासात

संवलित पर्णवलनाचा एक प्रकार, पानाच्या एका कडेपासून दुसऱ्या कडेपर्यंत सुरळीप्रमाणे गुंडाळण्याचा प्रकार उदा. केळ

हरिणपदी (गंधवेल) कुल, कॉन्व्हॉल्व्ह् युलेसी अमरवेल, गारवेल, रताळे, गणेशपुष्प, मर्यादवेल, विष्णुकांता, हरिणपदी (Convolvulus arvensis L.) इत्यादी अनेक द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. बेसींनी या कुलाचा अंतर्भाव पोलेमोनिएलीझ या गणात तर हचिन्सननी धोतरा या गणात (सोलॅनेलीझ) केला आहे. या कुलाची लक्षणे- वेली, काही वर चढणाऱ्या तर काही जमिनीवर पसरणाऱ्या, एकाआड एक साधी पाने, कुंठित फुलोरा, अरसमात्र, नियमित, पूर्ण, द्विलिंगी, अवकिंज, मोठी, पंचभागी, आकर्षक, घंटाकृति किंवा नाळक्यासारखी, जुळलेल्या पुष्पमुकुटाची फुले, दोन जुळलेल्या किंजदलांच्या ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात २-४ कप्पे आणि प्रत्येकात २-४ बीजके, मृदुफळ किंवा बोंड

विद्रुमरुप, प्रवालसम पोवळ्याप्रमाणे, पोवळी बनविणाऱ्या विशिष्ट शाखित प्राण्यांच्या शरीराप्रमाणे दिसणारे उदा. जमिनीलगतची सायकस मुळे

कॉर्डाइटेलीझ पुराजीव महाकल्पातील एक निर्वंश प्रकटबीजधारी वनस्पतींचा गण. प्रमुख लक्षणे - उंच वृक्ष, खोडाच्या टोकास शाखांचा झुबका व त्यावर साधी लांबट अनेक पाने, बीजुकपर्णे आकाराने लहान व स्वतंत्र शंकूवर, गुरु बीजुकपर्णाच्या टोकावर बीजक असते. Gymnospermae

हृदयाकृति पत्याच्या डावातील बदामाच्या आकाराचे, एका टोकास खाच व दुसऱ्चा टोकास निमुळते असलेले उदा. चक्रभेंडी अथवा गुळवेलीचे पान, गुळवेल Tinospora cordifolia (Willd) Miers. (heart shaped)

चर्मिल, चिवट चामड्यासारखे चिवट उदा. वड, रबर, आंबा इ. ची पाने

त्वक्षा जून खोडे, फांद्या व मुळे यावर अपित्वचेच्या ऐवजी नवीन बनलेल्या बुचासारख्या पदार्थाच्या (स्यूबरिन) कोशिकांचा थर, हा मृत कोशिकांचा थर संरक्षक असून काही वनस्पतींच्या (कॉर्क ओक) खोडावरचा जाड थर प्रत्यक्ष बुचे बनविण्यास वारंवार काढून घेतला जातो.

त्वक्षाकर त्वक्षा कोशिका बनविणारा अपित्वचेच्या आतील (क्वचित परिरंभ- अंतस्त्वचेखालचा थर) जिवंत कोशिकांचा सतत विभागणी चालू असलेला थर (ऊतककर), यापासून बाहेरच्या बाजूस त्वक्षाकोशिका व आतील बाजूस उपत्वक्षा (द्वितीयक मध्यत्वचा) बनते. c. formation त्वक्षासंभवन,

त्वक्षा कोशिका वर वर्णन केल्याप्रमाणे जाड स्यूबरिनयुक्त कोशिका

घनकंद जमिनीत वाढणारे, मांसल, संघटित, फुगीर, अन्नाच्या साठ्यामुळे घट्टपणा आलेले, खवल्यासारख्या पानांनी वेढलेले, खाली आगंतुक मुळे व वरच्या बाजूस कळ्या असून नवीन कंद, पाने व फुलोरा बनविणारे रुपांतरित खोड उदा. केशर, अळू, सुरण इ.

लघुघनकंद, घनकंदिका मूळच्या घनकंदापासून बनलेला लहान घनकंद

स्कंधवनस्पति, स्कंधपादप पाने, मुळे, खोड आणि वाहक ऊतके असलेली वनस्पती, काही अपवाद वगळल्यास (पाने व मुळे नसलेले) सर्व नेचाभ पादप व बीजी वनस्पती यांमध्ये वर सांगितलेले अवयव आढळतात. परंतु कायक वनस्पतींत नसतात. Thallophyta, Pteridophyta, Cormus

स्कंध सर्वसाधारणतः वाहक ऊतके, मुळे व पाने असलेला अक्ष thallus

लघुशृंगाग्र टोकावर लहान शिंगासारखा उंचवटा असलेला (अवयव, छद, खवला), उदा. आंबुटीचे (Oxalis corniculata L.) फळ.

प्रदलमंडल, पुष्पमुकुट फुलातील पाकळ्यांचा समूह (मंडळ, वर्तुळ), केसर मंडल व किंजमंडल यांचे संरक्षण व गंध आणि स्वरुप यांच्या साहाय्याने प्राण्यांना आकर्षित करून प्रजोत्पादनास मदत करणे ही पुष्पमुकुटाची कार्ये होत.

पुष्पमुकुटाभ पुष्पमुकुटासारखे (परिदलमंडल) उदा. गुलबुश

मुकुट, तोरण पाकळ्यांपासून किंवा तत्सम पुष्पदलांपासून उगम पावलेले दले, केस, खवले यासारख्या सुट्या अथवा जुळलेल्या उपांगांचा समूह (वर्तुळ) उदा. कृष्णकमळ, लाल कण्हेर, कुमूर, पिंक इ. क्वचित केसरदलांना हे तोरण चिकटून असते. (उदा. रुई कुल) crown

अग्रस्थ मुकुटाप्रमाणे शोभणारे

पुंजकणिका दोन परागपुंजांना जोडणारा गाठीसारखा भाग, उदा. रुईचे फूल pollinium  pollen carrier

सहसंबंध दोन इंद्रियांचा एकमेकांवर असलेला अंमल अथवा नियंत्रण उदा. खोडाचा शेंडा खुडल्यास बगलेतील कळ्यांची जोमाने वाढ होणे, खालची पाने मोठी व जाड होणे किंवा नव्या कळ्या फुटणे, इत्यादी. एखाद्या इंद्रियाची हानी दुसऱ्याने भरुन काढण्याचा प्रकार reparation,

वलीवन्त, पन्हाळी एखाद्या सपाट अवयवावर खोबणी (पन्हळी) अथवा खोलगट रेषा असण्याचा प्रकार, उदा. काही तालवृक्षांची पाने corrugate

मध्यत्वचा द्विदलिकित वनस्पतींच्या कोवळ्या खोडाच्या अथवा मुळाच्या अंतर्रचनेत अपित्वचेच्या आतील अंतत्त्वचेपर्यंतचा भाग, सामान्य भाषेत साल. rind

मध्यत्वचायुक्त मध्यत्वचा अगर तत्सम भाग असलेले

गुलुच्छ फुलोऱ्याचा (पुष्पबंधाचा) एक प्रकार, यामध्ये केंद्राजवळची फुले सर्वात लहान व परिघाजवळची अधिकाधिक जून असा परिघाकडून केंद्राकडे (अभिमध्य) उमलण्याचा क्रम असतो, फुलांच्या देठांची लांबी साहजिकच केंद्राजवळ (अक्षाच्या टोकास) कमी व परिघाकडे (अक्षाच्या तळाकडे क्रमाने) अधिक होत जाते व सर्वसाधारणपणे सर्व फुले एकाच पातळीत येऊन सर्व दृष्य आकर्षक होते. उदा. मोहरी, व्हर्बिना, कँडिटफ्ट इ.

सिरा, शीर पानांमध्ये व तत्सम अवयवांत (पुष्पदले, छदे) पाणी व अन्नरसाची ने आण करणाऱ्या ऊतकांचा संच (वाहक वृंद) unicostate, multicostate, costate  rib, vein

सिराल ईक अथवा अनेक शिरा असलेले (पान)

१ दलिका, बीजपत्र, डाळिंबी २ कॉटिलेडॉन १ बीजातील गर्भावस्थेत असलेल्या वनस्पतीचे पान, सामान्य भाषेत दळ. यांची संख्या एक किंवा दोन असून क्वचित अधिक असते. अन्नसंचय, अन्नशोषण, कधी अन्ननिर्मिती (बी रुजल्यावर जमिनीवर येऊन) ही कार्ये ती दलिका करते. २ एका वनस्पतीचे नाव

सहमूलप्ररुप मूळचा नमुना ज्या वनस्पतीपासून घेतला तिचाच दुसरा नमुना.

अपसव्य, वामावर्त घड्याळाच्या काट्यांच्या नित्याच्या दिशेविरुद्ध (हालचाल) anti clockwise

आवरण, आच्छादन व्यापलेले क्षेत्र. c.herbage औषधीय आवरण वरुन पाहिले असता पूर्ण झाकलेले दिसणारे व वनस्पतींच्या अवयवांनी व्यापलेले जमिनीवरील क्षेत्र. c. plant- पादपावरण जमिनीवरील वनस्पतींनी व्यापलेला भाग. area occupied

आवरण, आच्छादन व्यापलेले क्षेत्र. c.herbage औषधीय आवरण वरुन पाहिले असता पूर्ण झाकलेले दिसणारे व वनस्पतींच्या अवयवांनी व्यापलेले जमिनीवरील क्षेत्र. c. plant- पादपावरण जमिनीवरील वनस्पतींनी व्यापलेला भाग. area occupied

छादन कोशिका शेवाळी वनस्पतीतील अंदुककलशाच्या ग्रीवामार्गाच्या तोंडाशी असलेली कोशिका

छादनी, झाकणी, आच्छादन काच सूक्ष्मदर्शकातून निरीक्षण करण्याकरिता वस्तूवर बसवलेली काचेची पातळ चकती (गोल, चौकोनी किंवा आयत चौकोनी)

घायमारी कुल, क्रॅसुलेसी घायमारी, पानफुटी (पर्णबीज), कलांचो इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल, याचा अंतर्भाव गुलाब गणात (रोजेलीझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे - मरुवनस्पती, मांसल अवयव असलेल्या औषधी व क्षुपे, फुलोरा कुंठित, नियमित, द्विलिंगी, समभागी फुले, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, किंजदले सुटी किंवा जुळलेली, फळ शुष्क पेटिकेसारखे, कॉटिलेडॉन, क्रॅसूला, सेडम, सेंपरव्हायव्हम इत्यादी वंशांचा यातच समावेश आहे.

निर्मिती निर्माण केलेले, बनविलेले, निर्माण करण्याची प्रक्रिया

प्रसर्पी जमिनीवर सरपटत जाणारी व आगंतुक मुळांनी चिकटून राहणारी वेल, उदा. रताळे, बाम्ही, आंबुशी

आंदोलिपालि शुष्क, दोन कप्याचे, अधःस्थ, पालिभेदी फळ, पक्क झाल्यावर याचे दोन एकबीजी भाग (फलांश) फळ धारण करणाऱ्या दांड्यापासून (फलधर) अलग होतात पण बारीक तंतूच्या आधारे लोंबत राहतात. उदा. ओवा, धणे, गाजर, जिरे इत्यादी चामर कुलातील वनस्पती. schizocarp,

स्थूलदंतुर, गोलदंती बोथट गोलसर दाते असलेले उदा. बाम्ही, पानओवा अथवा पानफुटी यांची पाने अथवा त्यांची कडा

सूक्ष्मदंतुर, सूक्ष्मदंती बोथट, गोलसर पण फार बारीक दाते असलेले (पान अथवा त्याची किनार) crenulated

अर्धचंद्राकृति अर्ध्या चंद्राच्या आकाराप्रमाणे, उदा. कृष्णकमळ (Passiflora lunata Juss.), एक नेचा (Adiantum lunulatum Burm.) रातकोंबडा

१ माथा, शिखर, शिखा, शीर्ष २ कटक, कंगोरा शेंडा, उदा. झाडाचे टोक, फळाचे टोक ridge, crown

शिखी, कटकित विशिष्ट प्रकारचा शेंडा किंवा अनियमित कंगोरा असलेले

खडू, खट chalk

१ खटी २ खटवर्णी ३ क्रेटेशियस काल १ खडू असलेले २ खडूसारखे पांढरे, शुभ्र, सफेत ३ सुमारे १४ ते ७ कोटी वर्षापूर्वीचा काळ

फट, भेग, चीर खोडावर, खडकावर किंवा जमिनीवर असलेली कमी जास्त खोलीची पण अरुंद चीर

वलित अनियमितपणे खाली किंवा वर दोन्हीकडे वळलेली (वाकलेली) उदा. कडा, किनार, तगारीच्या पाकळीच्या कडा (Tabernemontana crispa L.) crisped, curled

१ शिखा, तुरा, गुच्छ २ प्रकटक २ विशेष प्रकारचा कंगोरा उदा. काही सूक्ष्म जंतूवरचा कंगोऱ्यासारखा पापुद्रा, प्राकणूतील अनेक पोकळ्याभोवती वेढून राहणारा दुहेरी पापुद्रा

तुरेबाज, तुरेदार, गुच्छल तुरा असलेले, उदा. मयुरशिखा (Celosia cristata L.) या वनस्पतीच्या शेंड्यावर (टोकास) असलेल्या तुऱ्यासारख्या फुलोऱ्यामुळे हे नांव पडले.

वाकडातिकडा अनेक ठिकाणी वाकडे वाढलेले, उदा. खोड

पीक विशेष प्रकारे वाढविलेल्या वनस्पतींचा समूह, उदा. धान्ये, फळझाडे, फुलझाडे

१ स्वस्तिक चिन्ह २ संकर प्रजा, संकरज १ बेरजेकरिता वापरलेले अधिक जिन्ह, गुणिले चिन्ह, फुली, स्वस्तिक चिन्ह २ दोन भिन्न जाती किंवा प्रकार यांचेपासून निर्मिलेली प्रजा (संतति) c.breed १ संकर २ संकरज १ दोन जातींच्या किंवा प्रकारांच्या व्यक्तीत (सजीव)

१ मुकुट २ माथा, डेरा १ कारा या शैवलाच्या प्रजोत्पादक अवयवाचे (अंदुकाशयाचे) टोकावरील कोशिकांचा समूह. २ वृक्षाच्या खोडावरील सर्व शाखा व पानंआचा समूह, हा अर्धगोलाकार, गोलाकार किंवा स्तूपासारखा असतो. c. graft खुंटी कलम जमिनीत असलेल्या एका झाडाच्या खुंटात

क्रूसाकार, स्वस्तिकाकृति स्वस्तिक किंवा गणितातील अधिक (बेरजेच्या) चिन्हाप्रमाणे आकार असलेला, उदा. मोहरीच्या फुलाचा पुष्पमुकुट cruciform, cross shaped

मोहरी (सर्षप) कुल, क्रुसिफेरी (बॅसिकेसी) मोहरी (सर्षप), कोबी, नवलकोल, मुळा इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल. याचा अंतर्भाव बेसींनी अहिफेन गणात (पॅपॅव्हरेलीझ), बेंथॅम व हूकर यांनी पराएटेलीझ गणात व हचिन्सन यांनी क्रुसिफेरेलीझ किंवा मोहरी (सर्षप) गणामध्ये क

वलिवंत कळीमध्ये सुरकुतलेले (वेड्यावाकड्या घड्या पडलेले), पर्णवलनाचा एक प्रकार, उदा. कोबीची पाने

कवच, पुट खपलीसारखा कठीण पापुद्रा (rind, shell)

कवची ताठर व ठिसूळ (पाने), दगडास किंवा झाडाच्या सालीस चिकटून सपाट कवचासारखे वाढलेले, उदा. काही धोंडफूल वनस्पती crustose

अबीजी वनस्पती विभाग कायक वनस्पती, शेवाळी, नेचाभ पादप इत्यादी वनस्पतींचा अंतर्भाव असलेला (जुन्या वर्गीकरणाप्रमाणे) गट, यातील प्रजोत्पादक इंद्रियंआत केसरदले, किंजदले, फळ व बीज यांचा संपूर्ण अभाव असतो., तथापि काही नेचाभ पादपातील लघुबीजुकपर्णे व गुरु बीजुकपर्

गूढपादप, गूढ कलिकोद्भिद जमिनीच्या पृष्ठभागाखाली असलेल्या भागावर सुप्त कळ्या धारण करणारी वनस्पती.

स्फटिक खनिज अथवा कार्बनी पदार्थांचे घनावस्थेतील पैलूदार स्वरुप (संरचना), उदा. कॅल्शियम कार्बाएनेट, कॅ. ऑक्झेलेट, खडीसाखर, मोरचूद इ.

स्फटिकाभ रवाळ स्वरुप, स्फटिकासारखे, याविरुद्ध कलिल स्वरुप असते. उदा. बदाम, एरंड, मका यांच्या बीजातील अन्नसाठ्यातील प्रथिनकण colloid

स्फटिकाकृति, स्फटायुक्त नागाच्या फण्याप्रमाणे, फणा (फडी) असलेला उदा. एका जलनेचाच्या पानाप्रमाणे (Salvinia cucullata Roxb)

कर्कटी (काकडी) कुल, कुकर्बिटेसी लाल भोपळा, काकडी,कलिंगड, टरबूज इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश बेंथॅम व हूकर यांनी कृष्णकमळ गोत्रात (पॅसिफ्लोरेलीझ), एंग्लर व प्रँटल यांनी कर्कटी गणात (कुकर्बिटेलीझ), बेसींनी लोझेलीझ गणात व हचिन्सननी कर्कटी ग

संधिक्षोड, सांधेदार खोड बहुधा पोकळ किंवा भरीव, शाखा नसलेले व पेरी घन व स्पष्ट असलेले खोड, उदा. ऊस, बांबू, मका इ.

संवर्धित सतत लागवाडीने विकास पावलेली व फक्त लागवडीतच आढळणारी (जंगली अवस्थेत नसलेली) उदा. वनस्पती किंवा त्यांचा गट.

कृषियोग्य लागवडीस योग्य (सोयीचे, फायद्याचे)

संवर्धन विशेष प्रकारे, कृत्रिम वाढ करण्याची प्रक्रिया

शंकाकृति, कीलाकार पाचरीसारखे किंवा लांबट त्रिकोणासारखे असून तळाशी टोकदार, उदा. गोंडाळाची पाने cuneiform

चषकाकृति वाटी किंवा पेला यासारख्या आकाराचे, उदा. गुलाबाचे पुष्पासन, काही कवक

चषिका, वाटिका लहान वाटीसारखा अवयव, उदा. ओक (बंज) च्या फळाच्या (वंजूफळ) तळाशी असलेले छदावरण, काही तालवृक्षांच्या फळांच्या तळाशी परिदलांचे आवरण, उदा. नारळ

चषिका कुल, क्युप्युलिफेरी जुन्या वर्गीकरणाप्रमाणे (बेंथॅम व हूकर) ओक (बंज), चेस्टनट, बीच इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल याचा अंतर्भाव बंज (ओक) गणात किंवा क्वर्सिफ्लोरीत केला जात असे. एंग्लर व प्रँटल यांनी या कुलाला गणाचा (फॅगलीझ) दर्जा दिला आहे व भूर्ज

हरिद्राद्रव्य जमिनीतील हळदीच्या खोडातील प्रमुख पिवळे द्रव्य (Curcuma longa L. हळद)

वक्रता, वलन वाकडेपणा, वळण, बाक c. movement of वक्रताजन्य हालचाल वळल्यामुळे घडून आलेली हालचाल, उदा. खोडाचे किंवा मुळाचे टोक चेतकामुळे वळुन खाली, वर किंवा बाजूस वाढते, कळी उमलणे, फूल मिटणे किंवा उघडणे

वक्र वाकलेले वाकडे, उदा. काही झाडावरील (उदा. वेत, बोर) काटे bent

पुलवृंत पानाच्या देठाचा तळास असलेला फुगीरभाग, यातील कोशिकांच्या आकुंचन वा प्रसरणामुळे पानाचे पाते वरखाली होते. उदा. तरवड, लाजाळू इ. c. plant उपधान वनस्पति जमिनीजवच्या अनेक फांद्या एकत्र येऊन वाढल्याने उशीसारखा (अर्धगोल) आकार प्राप्त झालेली वनस्पती, उदा.

कंटक, काटा

कटकाग्र शेंड्यास किंवा टोकास तीक्ष्ण काटा असलेले, उदा. घायपात, युका यांची पाने

उपत्वचा, क्यूटिकल क्यूटिन द्रव्याचा लेप

क्यूटिन मेदविशिष्ट द्रव्य, याचा पातळ लेप पानावर असून एक चकाकित, पानाला अपार्य पण प्रकाशाला पार्य असे संरक्षक आच्छादन बनते. उदा. आंबा

क्यूटिनीभवन, उपत्वचाभवन क्यूटिनचा लेप बसण्याची प्रक्रिया, मूळ कोशिकावरणात क्यूटिन द्रव्य मिसळून त्याचा थर बनण्याची प्रक्रिया cuticularisation

छिन्नकांड, छाटकलम जिवंत खोड अथवा फांदी यांचा कापून काढलेला तुकडा, मूळच्या वनस्पतीपासून तशीच नवीन वनस्पती बनविण्याकरिता हा तुकडा (कलम) उपयुक्त असतो, उदा.त गुलाब, जास्वंद, कण्हेर इ.

नीलहरित शैवले व४ग, सायनोफायसी Blue green algae

चषकरुप फुलोऱ्याचा (पुष्पबंधाचा) एक प्रकार, पेल्यासारख्या छदमंडलात बहुधा केसरदलाचे पाच गट व मध्यभागी एक लहान दांड्यावर तीन किंजदलाचा तीन कप्पी किंजपुट असतो. प्रत्येक केसरदल एक सच्छद पुं-पुष्प व किंजपुट एक स्त्री पुष्प मानतात. छेदमंडलावर अनेक मधुप्रपिंड कधी कधी असतात. उदा. पानचेटी, शेर, शेंड इ. एरंड कुलातील कित्येक वनस्पतीत (युफोर्बिया वंश) हा फुलोरा (क्वचित रुपांतरित) आढळतो.

सायकॅडेसी, सायकस कुल प्रकटबीज वनस्पतींपैकी सायकस, झामिया, दिऊन इत्यादींचे कुल, अलिकडे नवीन वर्गीकरण पद्धतीत यांचा अंतर्भाव एका विभागात (सायकॅडोफायचा) केला जातो. तर काहींनी सायकॅडेलीझ असा गण मानला आहे. त्यात विलुप्त व विद्यमान वनस्पती समाविष्ट केल्या आहेत.

बीजी नच गण, सायकॅडोफिलिकेलिझ Pteridospermae

मंडल, चक्र अनेक अवयवांचे वर्तुळ, काही फुलात पुष्पदलांची बहुधा चार मंडले असतात. काही खोडावर पानांची (उदा. खडशेरणी, सातवीण) तर काहीवर फांद्यांची (उदा. कारा व एक्किसीटम) मंडले असतात. spiral

चक्रिय, मंडलित वर्तुळाकार, चक्राकार किंवा मंडलाकार (मांडणी) whorled

भ्रमण कोशिकावरणाच्या आतील बाजूस चालू असलेली जिवंत द्रव्याची (प्राकलाची) प्रवाहरुपी हालचाल. नियमित प्रकारे प्रदक्षिणा करणे, परिगमन (rotation) अथवा अनियमितपणे इतस्ततः किंवा प्रकलाभोवती फिरणे, अभिसरण (circulation). streaming

सायकस गण cycadaceae

चिती, दंडगोल गोलसर दंडाप्रमाणे आकाराचा (्अवयव), उदा.बहुतेक खोडे, देठ, फुलांचे व फुलोऱ्याचे दांडे (अक्ष)

चितीय, दंडगोलाकृति गोलसर दांड्याप्रमाणे, उदा. ऊस, वेळू इत्यादींचे खोड

पोय, पोत नावेसारखा, कठीण, दीर्घकाल राहणारा, महाछद, उदा. काही तालवृक्ष spathe

वल्लरी फुलोऱ्याचा एक प्रकार, अक्षाच्या शेंड्यावर फूल आल्याने पुढे वाढ खुंटते, केव्हा त्याच्या बाजूस दोन नवीन अक्ष येऊन त्यांचीही फूल आल्याने वाढ खुंटते व तीन फुलांची साधी वल्लरी बनते. उदा.मोगरा, कधी बाजूच्या दोन अक्षावर फूल येऊन पुनरपि त्यांच्या दोन्ही बा

लघुवल्लरी लहान वल्लरी

नीलहरित शैवल विभाग, सायनोफायटा Blue green algae

मुस्तक (मुस्ता, मोथा) कुल, सेजीस, सायपेरेसी लव्हाळा, मोथा, कुंदा, कचेरा इत्यादी गवतासारख्या दिसणाऱ्या एकदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश तृण कुलाबरोबर तृण गणात (ग्रॅमिनेलीझ) केला जातो. हचिन्सन यांनी मात्र मस्तक गण (सायपेरेलीझ) स्वतंत्र करून त्यात मुस्तक

निगर्तिका दगडफुलाच्या पृष्ठभागात खोलवर असलेला व शैवल कोशिकांची निर्मिती करणारा पेल्यासारखा अवयव Lichens

संकृत्स्न शुष्क, एकबीजी, न तडकणारे, पातळ फलावरण व बीजावरण एकमेकांपासून अलग असलेले, अधःस्थ व दोन किंजदलांपासून बनलेले फळ उदा. सूर्यफूल, सहदेवी, एकदांडी, ओसाडी, करडई इ.

प्रतान, ताणा तणावा, बारीक दोऱ्याप्रमाणे, आधाराला गुंडाळून धरण्यास उपयुक्त, असा संवेदी अवयव किंवा तशा अवयवात रुपांतर झालेला दुसरा प्रमुख अवयव (खोड, पान, उपपर्ण, फुलोऱ्याचा अक्ष इ.), उदा. द्राक्षवेल, मोरवेल, वाटाणा, कळलावी, ँटिगेनॉन, भोपळा इ. tendril

कोष्ठ बंदिस्त पोकळी, लहान बंद पिशवीसारखा अवयव.

खटिकापुंज चुनखडीच्या कणांचा झुबका, उदा. वडाच्या पानाच्या अपित्वचेतील कोशिका

सायटेज तूलीरावर (सेल्यूलोजवर) क्रिया करणारे वितंचक किंवा कार्बनी निदेशक, अनेक बिया रुजताना हे क्रियाशील असते.

कोशिकारसायनशास्त्र कोशिकेच्या सर्व भागासंबंधीचे रासायनिक ज्ञान

कोशिकायुति, कोशिकासंगम दोन कोशिकांचा संपूर्ण संयोग

कोशिकाजनन कोशिकांचा उगम व विकास

कोशिकाजननविज्ञान, कोशिका आनुवंशिकी कोशिकाविज्ञान व कोशिकाजनन या दोन्हींच्या संबंधी उपलब्ध ज्ञानाने कोशिकेतील भागांचे व गुणधर्माचे पिढ्यानुपिढ्या अनुहरण कसे होते हे ज्ञान देणारी शाखा

परिकल विभाजन कोशिकेतील परिकलाची (प्रकलादीशिवाय इतर सजीव द्रव्याची) विभागणी

कोशिकाविज्ञान कोशिकेचा आकार, संरचना, विभागणी इत्यादी सर्व माहितीची ज्ञानशाखा

परिकल, कोशिका (पेशी) द्रव्य कोशिकेतील प्रकल, प्राकलकणु किंवा अशी विशिष्ट कोशिकांगके सोडून इतर सजीव व अर्धघन कलिल द्रव्य

परिकल तंतू कोशिका विभागणीत सहज दिसून येणारे परिकलाचे सूक्ष्म धागे c. inheritance परिकलानुहरण प्रकलाद्वारे कोशिकेचे (किंवा व्यक्तीचे) बहुतेक गुण पुढील पिढीत उतरतात, तथापि काही परिकलाद्वारेही उतरत असावे असा पुरावा मिळाल्याने ती उपपत्ती स्वीकृत झाली आहे व